Komnenos Hanedanlığından Osmanlı’ya Trabzon Mahalleleri: Kentsel Dinamikler Bağlamında Bir Fiziksel Gelişim Okuması

Özet

Toplumsal değişimin aynı zamanda mekânın değişimi anlamına da geldiği; demografik unsurlar, kültürel oluşumlar, sosyo-ekonomik organizasyonlar, üretim-dağıtım araç ve teknolojileri gibi dinamiklerin toplumsal yapıyla birlikte mekânı da dönüştürdüğü bir gerçektir. Kadim toplum ve kentlerin tarihi, böyle bir ilişki ağının olağanlığını her defasında tekrar tekrar kanıtlarcasına sayısız örnekle doludur. Trabzon kenti, bulunduğu coğrafik ve jeopolitik konumu nedeniyle bu tür bir ilişkinin derinlemesine gözlendiği kadim yerleşimlerden birisidir. Antik çağlardan beri Anadolu’daki önemli yerleşim merkezlerinden biri olan Trabzon, uzun tarihi boyunca gözlenen siyasi, ekonomik ve toplumsal dinamiklerin izlerini kentsel dokusunda açıkça sergilemektedir. Ancak yerleşime uygun konumu ve sahip olduğu liman, Trabzon’un tarihi çağların başlangıcına kadar inen köklü yerleşim tarihinde topoğrafik etkenlerin dikkat çekici derecede belirgin bir etkisinin olduğunu göstermektedir. Kentin ilk kurulduğu alanın iki derin vadi arasında, savunulabilir ve yerleşime uygun bir plato özelliği göstermesi bunun en açık göstergesidir. İlk yerleşimcilerin bu tercihi, kentin daha geç sakinlerinin de kaderini belirlemiştir. Kuzey-güney istikametinde deniz ile dağlar arasına, doğu-batı istikametinde ise iki derin vadi arasındaki düzlüklere sıkışan kent, bir süre sonra büyük sıçramalar yaparak, sur dışına, doğu, batı ve güney varoşlarının yerleşime ve ulaşıma uygun kıyı ya da düz alanlarına yayılmıştır. Şehrin Komnenos hâkimiyeti ve hemen ardından gelen erken Osmanlı dönemindeki fiziksel yapısındaki süreklilik, topoğrafik etkenlerin aradan yüzlerce yıl geçmesine karşın hala ne kadar etkili olduğunu açıkça ortaya koyar. Bunun en belirgin göstergelerini Osmanlı dönemi mahalle oluşum pratiklerinden takip etmek mümkündür. Ancak 17. ile 20. yüzyıl arasındaki Trabzon mahallelerine ilişkin yapılan tespitler, şehrin ağırlıklı olarak yeni yerleşim alanlarında kurulan yeni mahallelerle değil, geç Komnenos ve erken Osmanlı döneminden beri var olan mahallelerin büyüyüp birkaç mahalleye bölünerek büyüdüğünü ortaya koymuştur. Bu bağlamda en çarpısı tespitlerden birisi, batı varoşlarının yerleşime uygun topoğrafik bir yapı sunmasına karşın, Osmanlı hâkimiyetinin başladığı 15. yüzyılın ortalarından 20. yüzyılın başına kadar, şehrin geri kalan bölümleriyle karşılaştırıldığında belirgin biçimde durağan bir gelişim gösterdiği ve yeni kurulan mahalle olmadığıdır. Bu durum, şehrin fiziksel gelişiminde topoğrafik dinamikler yanında başka unsurların da etkili olduğunu gösterir ve söz konusu çalışma şehrin fiziki gelişiminde diğer kentsel dinamiklerin bütüncül olarak yeniden sorgulanmasını amaçlamaktadır. Bu bağlamda, modern çalışmalar yanında tahrir defterleri, şer’iyye siciller, salnameler, vakıf kayıtları, seyahatnameler, resmi raporlar, haritalar ve mevcut yapı stoku ve yapı kalıntıları üzerinden mahallerin önce tespiti ve yer tanımlamaları yapılacak, haritalar oluşturulacak; daha sonra kentsel dinamikler bağlamında mahallelerin oluşum sistematiği irdelenecektir.