Sokağa Eleştirel Bir Bakış: Müphem Hikayelerin Haritalanması

Özet

Toplumsal yaşamın bir yansıması olan sokaklar kenti tanımlayan en önemli mekansal oluşum- lardandır. Birçok yüzey ve yapı ile tanımlanan çok boyutlu dinamik alanlar olan sokaklar, her kullanıcı tarafından fiziksel ve duyusal olarak farklı derecede deneyimlenir. Buna karşın, kentin oluşumu ve düzenlenmesi üzerine söz sahibi olan kurumlar ve aktörlerden oluşan bir grup gele- neksel tasarım ve görselleştirme yöntemlerine bağlı kalarak sokağı yalnızca çeşitli kamusal ve özel işlevleri/ mekanları birbirine bağlayan bir araç olarak görmekte. Bu bağlamda değerlen- dirildiğinde de kentsel deneyimde geçiş mekanı olmaktan öteye gidemeyen sokaklardaki etkin ve edilgen kullanıcının varlığı ve yüzleşmeleri de yok sayılmakta. Edilgen kullanıcılar sokağı belirli bir eylemi yerine getirmek amacıyla geçici olarak deneyimlerken, etkin kullanıcılar so- kağı yaşanan bir mekan olarak deneyimler, günlük yaşantılarına göre çevrelerini özeleştirirler. Kullanıcı deneyiminin bu şekilde farklılaşması, aralarındaki etkileşimle sonuçlanır ve sokak, bu kullanıcılar arasında yüzleşmenin bir sınırı olarak ortaya çıkar. Etkin ve edilgen kullanıcıların yüzleşme mekanı olarak sokak, genelleyici bir morfolojik incele- mede farkedilmeyecek çeşitli derecelerde egemenlik alanlarını (territory) içerisinde barındırır. Bu çalışma da alışılagelmiş yöntemlerin aksine sokağı tek başına fiziksel bir mekan olarak incelemenin ötesine geçerek, bu değişen egemenlik alanlarını ve etkin kullanıcıların müphem hikayelerini haritalayarak sokakların değerlendirilmesinde yeni bir pencere açmayı hedefie- mektedir. Bu bağlamda, Ankaranın Altındağ ilçesindeki Babür Caddesi ve çevresi, bir tarafın- da yoğun kamusal alanları ve diğer tarafta zengin kimlikli konut dokusundan dolayı çalışmanın merkezi olarak belirlenmiştir. Sokağın kullanıcılarının etkin ve edilgen olarak kendi arasında çeşitlenmesine yol açan bu ikili durumun yanı sıra, Babür Caddesi kültürel ve etnik çeşitlilikleri de barındıran birçok farklı sosyal ilişki katmanlarını da içerir. Fakat bu farklılıklar ve çeşitlen- meler, "temsili mekan" yaklaşımı çerçevesinde incelendiğinde güçlükle farkedilirken, sokağın dinamik ve değişken karaterini yansıtan "yaşanan mekan" kurgusu içerisinde gözlemlenebilir hale gelir. Haritalama çalışmasında da kentsel dokuda saklı çeşitli sosyo-ekonomik düzeyde-  ki insanlara ait bu yaşanan mekanların birleşimini bütünüyle sunabilmek için "rizom" (kök- sap) tekniğinden faydalanılmıştır. Birçok haritalamanın bir araya gelişi ile çoklu ve kapsayıcı okumalara açık bir yüzey tanımlayan rizom haritalama tekniği, bu özelliği ile çok değişkenli yorumlamalara açık, sistematik bir ilişkiler alanını betimler. Bu tekniğinin benimsenmesi ile amaçlanan, sokağı zamanda dondurulmuş, sonuca ulaşmış, statik bir sahne olarak sunmak yerine, etkin ve edilgen öznelerin zaman ve mekan kartezyeninde kurduğu formal ve informal ilişkilerden girift bir ağ olarak yeniden tanımlamaktır. Deleuze ve Guattari (2005) tarafından "başlangıcı ve sonu olmayan, ortada, şeyler arasında" olarak tanımlanan rizom, merkezcil ve hiyerarşik olmayan yapısı ile sokağın gizli kalmış sosyal ve mekansal müphem hikayelerini açı- ğa çıkarmada etkili bir tekniktir. Bu anlatılar ne ardışık ve örtüşen hikayelerdir ne de tamamen zıt ya da ayrılmış konumdadır; yaşamın zaman ve mekan uzamlarındaki kesişimleridir. Bu çalışma sokak hakkında kağıt üzerindeki tepeden inme yaklaşıma rağmen varlığını sürdüren müphem hikayeleri Michel de Certeau'nun literatüre kazandırdığı (2008) taktik ve strateji kav- ramları üzerinden rizom tekniği ile haritalayarak eleştirel ve üretken bir bakış açısı sunmayı hedefier. Stratejiler, gücü simgeler ve kontrolü öne çıkarır. Bu yönüyle, geleneksel yöntemlerle sokak incelenmesi kamusal ve bireysel mekanları bağlayan geçiş mekanı özelliğini korumak için oluşturulmuş stratejiler olarak görülebilir. Buna karşın sokağın etkin kullanıcıları ege- menlik alanlarını tanımlamak için taktikler geliştirir. Bu taktiklerle geçici ya da kalıcı olarak sokağı yaşanan bir mekan haline getirirler. Genişlemeler (expansions) ve işgaller (invasions) formunda taktiklerle etkin kullanıcının sokağı özelleştirmesinin farklı zaman dilimlerinde ve farklı öznelerle nasıl gerçekleştiği haritalanmıştır. Ulaşılan bulgularla sokakların görünmeyen ama yaşanan parçaları görünür hale getirilerek bu bakış açısının kent ve mimarlık üzerine yapılan çalışmalara da kazandırılması hedefienmektedir. Bu bulgular sadece Babür Caddesi özelinde ortaya çıkarılmış olsa da amaçlanan rizom tekniğinin esnekliğine dayanarak farklı bağlamlara adapte edilebilen bir yaklaşımdan teoride ve pratikte faydalanılabilme ihtimalini sorgulamaktır.