Çok-Boyutlu Sistem Çerçevesi: Bütünleşik ve Sürdürülebilir Kentsel Süreçlerin Planlaması ve Yönetiminde Kentsel Morfoloji Yaklaşımlarının Etkileşimi
Anahtar Kelimeler:
Sistem bölümleri- kentsel morfoloji- kentsel tasarım- bütünleşik/sürdürülebilir kentsel dönüşüm- kentsel süreç- kentsel planlama ve yönetimÖzet
Kentler; zaman-mekan ağında etkileşen alt-süreçler ile planlanan ve yönetilen, politik, ekono- mik, sosyal ve kültürel katmanları içeren kentsel dinamiklerin oluşturduğu karmaşık sistem- ler bütünüdür. Bu nedenle, kentsel süreçler kendisini oluşturan sistem dinamikleri arasındaki bağlantısallık nedeniyle çok-boyutlu bir etki alanına sahiptir. Kentlerde sistem dinamiklerini çeşitlendiren küresel, bölgesel ve yerel katmanlardaki içsel ve dışsal bileşenlerin sürekli evril- mesi; kentsel gelişim, değişim ve dönüşüm süreçlerinin bütünleşik/sürdürülebilir planlaması ve yönetimi için ölçeklerarası bir sistem çerçevesi oluşturulmasını gerektirir. Kentsel Morfoloji, hem kentlerin oluşumu ve gelişimini çözümlemek için çok-boyutlu mekansal model ve fiziksel özelliklere odaklanan biçim çalışması hem de kent ve bölgelerin dönüşüm süreçlerinin plan- laması ve yönetimine odaklanan coğrafya çalışmasıdır. Kentsel Tasarım, hem mekan hem de süreç odaklı planlama ve yönetim sağlayan, sistem bilimleri-temelli dinamik bir çerçevedir. Sistem dinamiklerinin görünmeyen boyutunda yer alan kentsel süreçlerden, görünen boyutunda yer alan kentsel mekanlara disiplinlerarası etkileşim ve ölçeklerarası süreklilik sağlanabilmesi için kentsel morfoloji ve kentsel tasarım birlikte kullanılabilmektedir. Dolaysıyla bu evrilme sürecinde; kentsel morfoloji yaklaşımlarını kentsel sistemlerde birbirinden ayrı tutarak öz ka- pasitelerine kısıtlayan 'parçacıl yaklaşım' yerine, kentsel morfoloji yaklaşımlarını süreçlerin ortak noktalarında birleştirerek tüm potansiyelini kentsel sistemlerde serbest bırakan 'bütün- cül yaklaşım' kaçınılmazdır. Kentsel sistemlerde; 'biçim-temelli coğrafi çerçevelere odaklanan kentsel morfoloji yaklaşımları' ile 'politika-temelli düzenleyici çerçevelerle şekillenen bütün- leşik ve sürdürülebilir kentsel süreçlerin' birbirine içten kenetlenmesi, farklı disiplinlerin or- tak platformda buluşturulmasına ve etkileşimli bir sistem yaklaşımı geliştirilmesine katkıda bulunabilir. 18. yüzyılda farklı disiplinler arasında ilk bağlantıların kurulması, 20. yüzyıl Kentsel Morfo- loji yaklaşımlarına bilimsel bir temel sağlamaktadır. von linne tarafından tanımlanan fiziksel karakter ve statik biçim odaklı "bilimsel sınıfiama yöntemi" ile başlayan 'genel sistem çerçe- vesine dayanan parçacıl yaklaşım', von Goethe tarafından geliştirilen içsel oluşum ve dina- mik dönüşüm karakteri odaklı "morfolojik yöntem" sayesinde 'karmaşık sistem dinamiklerine odaklanan bütüncül bir yaklaşıma' evrilmiştir. 19. yüzyılda coğrafyanın bilimsel alanda yeni bir disiplin olarak tanımlanması ve kent planlamanın kamusal biçimde kurumsallaşması; mut- lak/fiziksel mekan ilkelerinden, coğrafi mekan sistemine geçişi sağlamıştır. 20 yüzyıl ortasından itibaren sistem, bölge ve kent bilimlerinin küresel biçimde örgütlenmesi ve kentsel tasarımın disiplinlerarası etkileşimli bir bilim alanı olarak tanımlanması; sistem çerçeveli coğrafi mekan ile süreç çerçeveli göreceli mekan arasında ölçeklerarası bağlantı sağlamıştır. 21. yüzyılda ise Sürdürülebilir Kalkınma Hedefierini gerçekleştirmek için Yeni Kentsel Gündemin merkezinde yer alan Kentsel Tasarım; bütünleşik ve sürdürülebilir kentsel süreçlerin planlaması ve yöneti- minde mekanizma-araç bağlantısı sağlayan ve bölgesel ölçek üzerinden küresel stratejiler, ulu- sal politikalar ve yerel dinamikler arasında ölçeklerarası birliktelik içinde işleyen çok-boyutlu bir sistem çerçevesi olarak kullanılmaktadır.
Bu çalışmada kentsel morfoloji yaklaşımları ile kentsel koruma-gelişim-dönüşüm süreçleri arasındaki disiplinlerarası bağlantıların ve etkileşimli katmanların çözümlenmesi amaçlan- maktadır. Bu doğrultuda, kentsel süreç planlama ve yönetim sağlayan ölçeklerarası işleyişin çok-boyutlu bir sistem çerçevesinde tanımlanması hedefienmektedir. Çalışmada, kentsel mor- foloji yaklaşımlarının benzerlik ve farklılık gösteren katmanları ile bütünleşik ve sürdürülebilir kentsel dönüşüm süreçlerinin karakteristik yapısı arasında kenetlenen çerçeveler konularında cevap aranmaktadır. Kentsel Morfoloji literatürü üzerinden kuramsal analiz yapılarak; kent- sel mimari temelli tipo-morfoloji (Muratori), tarihsel coğrafya temelli morfogenetik (Conzen), sosyo-mekansal süreç-temelli kentleşme (Versailles) ve coğrafi bilgi sistemleri temelli planla- ma-tasarım ((Yeniden-)Yapılandırma) yaklaşımlarının ölçeklerarası sistem çerçevesinde temel ölçütleri tespit edilmektedir. Ardından, kentsel koruma-gelişim-değişim alanlarına odaklanan 'bütünleşik kentsel dönüşüm' ve toplum-ekonomi-çevre alanlarını temel alan 'sürdürülebilir kentsel dönüşüm' süreçlerine dair karakteristik yapının, kentsel morfoloji yaklaşımlarında ke- netlenme sağlayan dinamik çerçeveli bütüncül ilkeleri ile etkileşen disiplinlerarası bağlantıları karşılaştırılmaktadır. Sonuç olarak, kentsel süreçlerin planlaması ve yönetimi konusunda öl- çeklerarası bir sistem çerçevesinde kentsel morfoloji yaklaşımlarının etkin işleyiş mekanizması tartışmaya açılmakta, kentsel tasarımın bölgesel ölçekteki bağlantı gücü vurgulanmaktadır.
İndirmeler
Referanslar
Alexander, C., et al, (1987). A new theory of urban design. New York: Oxford Uni- versity Press.
Batty, M., Couchlelis, H., Eichen, M. (1997). Urban systems as cellular automata. Environment and Planning B 24, 159-64.
Belton, V., Stewart, T.J. (2002). Multiple criteria decision analysis: an integrated app- roach. Dordrecht: Kluwer Academic Publishing.
Dibble, J.L., ve diğ. (2015). Urban Morphometrics: Towards a Science of Urban Evolution. (https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1506/1506.04875.pdf). Erişim Tarihi: 10.04.2021.
Edson, M. ve diğ. (2017). Team 3: Exploring the relationship of systems research to systems literacy. (https://oro.open.ac.uk/51146/1/51146.pdf). Erişim Tarihi: 13.04.2021.
Faludi, A. (1989). Conformance vs performance: implications for evaluations. Impact Assessment Bulletin, 7, 135-51.
Faludi, A. (2000). The performance of strategic spatial planning. Planning Practice and Research 15 (4), 299-318.
Ginefra Toni, J.F., Richter, R. (2017). Evolving morphology: 200 years of Goethe's Zur Morphologie. (http://ishpssb2017.abfhib.org/papers/ISHPSSB-2017-paper-352. pdf). Erişim tarihi: 10.04.2021.
Ginefra Toni, J.F. (2018). On the origins and renaissance of Goethe's morphology. (https://www.researchgate.net/publication/337285485_On_the_Origins_and_Renais- sance_of_Goethe's_Morphology). Erişim tarihi: 10.04.2021.
Gürler, A. (1999). Tyranny and promise of types [mimari tipoloji konulu YL tez ça- lışmasından yayımlanan araştırma]. IAED 501 Graduate Studio, Bilkent University, Ankara. (http://w3.bilkent.edu.tr/web/artweb/htdocs/iaed/Program/cb/Gurler.html). Erişim tarihi: 15.12.2018.
Gürler, A. (2001). Tyranny and promise of architectural types and typologies [ta- mamlanmamış YL Tezi]. Master of Fine Arts Program in Interior Architecture and Environmental Design, Graduate School of Economics and Social Sciences, Bilkent University, Ankara.
Gürler, E. (2002). A comparative study in urban regeneration process: the case of Istanbul. Basılmış YL tezi. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
Gürler, E. (2013). Bütünleşik kentsel koruma-geliştirme sürecinin analitik planlaması ve stratejik yönetimi: performans ölçme-değerlendirme-programlama modeli. Basıl- mamış DR tezi, İTÜ-BAP no: 33438. Istanbul: Istanbul Teknik Üniversitesi.
Gürler, E. (2017). The power of urban design in hidden dimension: value-based per- formance in integrated urban regeneration process. O. Çalışkan ve E. Efe, eds, ME- TUDSYMP2016 Proceedings. Ankara: METU Faculty of Architecture Press, 235- 241.
Gürler, E. (2019). The performance of relationship between instrument and mecha- nism: the hidden value of urban design guidelines for sustainable urban development.
N. Charalambous, N. Zafer-Cömert, Ş. Hoşkara, eds, CyNUM 1st Regional Confe- rence Proceedings. Nicosia: CyNUM2018, 81-95. [sonnot-1'de belirtilen kaynaklar].
Gürler, E. (2020). Kentsel ve bölgesel ölçekli ulusal politikalar üzerinde performans değerlemesi: mevcut durum ve alternatif senaryoların karşılaştırması. A.C. Yoloğlu,
Z.S. Belge, N. Aydın, eds., KBAM 7. Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara: KBAM, 636-50.
Hall, A.D. (1962). A methodology for systems engineering. New York: Van Nostrand Reinhold.
Harper, D. (2020). Online Etymology Dictionary. (https://www.etymonline.com). Eri- şim Tarihi: 10.10.2020.
Hillier, J., Healey, P. (2010) The Asghate Research Companion to Planning Theory: Conceptual Challenges for Spatial Planning (edited book) Farnham, Surrey, UK: Ash- gate
Johnston, R.J. (1996). Paradigms and revolution or evolution?. J. Agnew, D.N. Li- vingston, A. Rogers (eds.) Human Geography, Oxford: Blackwell.
Johnston, R. (2020). Geography. (https://www.britannica.com/science/geography). Erişim Tarihi: 10.02.2021.
Kropf, K. (2017). The handbook of urban morpholgy. Chichester: Wiley.
Marcus, L., Colding, J. (2014). Toward an integrated theory of spatial morphology and resilient urban systems. Ecology and Society 19 (4), 58-65.
Mareis, C. (2012). Qaudratisch, praktisch, gut: zur Erfolgsgeschicte des morpholo- gischen Kastens. (https://edoc.unibas.ch/48012/). Erişim Tarihi: 10.04.2021.
MPIKG Max-Planck-Institute für Kolloid- und Grenzflachenforschung (Tarih Yok) The Multiskop. (https://www.mpikg.mpg.de/4862817/multiscope.pdf). Erişim Tarihi: 15.01.2021.
Reynolds, M., Holwell, S. (eds.), (2010). Introducing systems approaches. Systems aprroaches to managing change: a practical guide. London: Springer, 1-23.
Scheer, B.C. (2015). The epistemology of urban morphology. Urban Morphology 19 (2), 117-34.
Schrimer, P.M., Axhausen, K.W. (2015). A multiscale classification of urban morpho- logy. Journal of Transport and Land Use 9 (1), 101-30.
SpaceSyntax (2021) Cities and Regions. (https://spacesyntax.com/cities-regions/citi- es-regions-landing-page/). Erişim Tarihi: 10.01.2018.
Ünlü, T. (2018). Mekanın biçimlendirilmesi ve kentsel morfoloji. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı - II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı. Istan- bul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları, 59-70.
Yamu, C., Nes, A.v., Garau, C. (2021). Bill Hillier's Legacy: Space Syntax-A Synop- sis of Basic Concepts, Measures, and Empirical Application. Sustainability 13, 3394.
