Somut Olmayan Kültürel Mirasın Mekânsal Dönüşümü: Karagöz Evinden Karagöz Müzesine

Özet

Bu çalışma, mekânsal dönüşüm kavramını somut olmayan kültürel mirasın korunmasına yönelik olarak tasarlanmış yapıların mimari özellikleri ve toplumsal ilişkileri özelinde güncel bir örnek üzerinden tartışmaktadır. Somut olmayan kültürel miras, toplumsal özelliklerin gelecek kuşaklara aktarımı ve yerele özel kimlik özelliklerinin korunması bakımından tüm Dünya’da önemsenen bir konudur. Ancak somut olmayan özelliklerin muhafaza edilmesi için seçilen mimari mekânın, çoğu zaman kullanıcılar tarafından sınırlarının aşılarak, yapının işlevsel olarak dönüştürüldüğü bilinmektedir. Bu dönüşüm merkezi yönetim ve yerel otoritelerin tercihi gibi görülse de asıl dönüştürücü faktörün mekânın kullanıcıları olduğu varsayılmaktadır. Bu bağlamda katılımcı tasarım yaklaşımı dahilinde, toplumsal değerlerin muhafaza edildiği mekanların dönüşümünde sosyal morfolojinin etkisini tespit etmek çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Araştırmanın hipotezi, ‘Somut olmayan kültürel mirasın mekânsal dönüşümüne etki ettiği düşünülen sosyal morfoloji, mekânsal değişimin yönünü tespit etmede belirleyici bir faktördür’ olarak belirlenmiştir. Buna göre değişim talebini yönlendiren aktörler, mekânsal değişimin yönü, mimari mekânın sınırlılıkları, katılımcı tasarımın uygulanabilirliği konuları dahilinde araştırma gerçekleştirilmiştir. Literatürde yeniden işlevlendirme, korumacı uygulamalar, kültürel mirasın korunması konuları farklı yönleriyle değerlendirilmiştir. Araştırma, somut olmayan kültürel mirasın korunması için tasarlanan yapıları tasarım ve sosyoloji arakesitinde değerlendirdiği için önem taşımaktadır. Katılımcı tasarım yaklaşımı dahilinde sürece dahil olan tüm toplumsal aktörlere dikkati çekmek, mevcut mimari uygulamaları sistematik olarak incelemek, konuyla ilgilenen diğer araştırmacılara kaynaklık etmek bakımından çalışma, öncül ve betimleyicidir. Araştırmanın hedefi, toplumsallaşma için önemli olan kültürel kimliklerin korunmasında kullanıcıların tasarım sürecine daha erken safhalarda dahil edilmesini sağlayarak fiziksel mekanlarda beşerî coğrafyaya ait özelliklerin bir tasarım ölçütü olarak değerlendirilmesini sağlamaktır. Araştırma, yerel özelliklerin tespit edilmesine yönelik olduğu için kapsam, somut olmayan kültürel mirasın mekânsal dönüşümünde örnek bir uygulama olan, Bursa Karagöz Müzesi ile sınırlandırılmıştır. Araştırma sahası 1997 yılında “Karagöz Evi” olarak açıldıktan sonra 2007 yılında müzeye dönüştürülen “Bursa Karagöz Müzesi”dir. Çalışmada, mevcut örnek uygulama dahilinde var olan durumun gözden geçirilmesi için araştırma yöntemi olarak nitel araştırma yöntemlerinden durum (örnek olay) çalışması kullanılmıştır. Durum çalışması bir mahalle, bir mekân gibi doğal bir çevre içinde gerçekleştirildiği ve çalışmaya konu olan sosyo-mekânsal özellikleri bütüncül olarak bir yorumlamaya imkân verdiği için tercih edilmiştir. Çalışmada dört aşamalı bir metodoloji uygulanmıştır. Birinci aşamada kavramsal altyapı oluşturularak mimari ve sosyolojik tanımlamalar netleştirilmiştir. İkinci aşamada belirlenen örneklem dahilinde mevcut mimari uygulamaların yerinde gözlemle değerlendirmesi yapılmış ve fiziksel mekâna ait veriler toplanmıştır. Üçüncü aşamada mekânın dönüşüm aşamaları kaynak tarama ve görüşme yöntemleri kullanılarak yerel otoritelerden bilgi edinilmiştir. Son aşamada ise mekânın kullanıcısı olan farklı gruplara mensup aktörlerle derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Sonuç olarak elde edilen bulgular doğrultusunda konu hakkında yapılan araştırmada, Karagöz Evi’nden Karagöz Müzesi’ne dönüşümde etkisi olduğu düşünülen faktörler, etki düzeylerine göre tespit edilmiştir. Bununla birlikte konun literatür bakımından da geliştirilmeye muhtaç olduğu anlaşılmıştır.