Arkeolojik ve Kentsel Veriler Işığında İstanbul Saraçhane Arkeoloji Parkı’nın M.S. 5.yy’dan Günümüze Kadar Geçirdiği Değişimler Üzerine Bir Değerlendirme

Özet

Bir kentin tarihini anlamak ve bu tarihin çok katmanlılığının morfolojik izlerini bulmak; geçmişi Paleolitik Dönem’e kadar dayanan, sürekli yerleşim görmüş ve bugün de bir anakent olarak yaşamını devam ettiren İstanbul gibi kentlerde öncelikli olarak önemli ve zordur. Saraçhane Arkeoloji Parkı ve yakın çevresi, özellikle Erken Bizans ve Erken Osmanlı dönemlerine tarihlenen önemli yapılar barındıran ve Cumhuriyet Döneminde de kentsel dokuda kökten değişikliklere sahne olmuş bir bölge olarak, İstanbul’un uzun kent tarihini değerlendirmede özel bir konumda yer almaktadır. İstanbul’un Bizans’tan Osmanlı’ya kentsel sürekliliklerini ve kesintilerini değerlendirebilmek için, Erken Bizans Dönemi’nde imparatorluğun seremoni kiliselerinden biri olan Polyeuktos Kilisesi’nin kalıntılarının bulunduğu alanın seçilmesi, söz konusu bölgenin kentin tarihinde mütemadiyen yerleşim hassasiyeti gösterilen bir bölgesi olmasıyla doğrudan ilişkilidir. Günümüzde Saraçhane Arkeoloji Parkı olarak anılan bölge aslında 20. yüzyıl başında küçük ölçekli camilerin ve ahşap konakların yer aldığı, toprak altındaki görkemli Polyeuktos Kilisesi’nin ise kent belleğinden yaklaşık 800 yıl önce silindiği bir alandır. 20. yüzyılın ortalarına doğru çeşitli nedenlerle camiler ve ahşap konak dokusu ortadan kalkmış, 1960’lı yıllarda ise bu alanın komşuluğunda Haşim İşcan geçidi ve İstanbul Belediyesi inşaatı sırasında kazılarda Polyeuktos Kilisesi’nin kalıntılarının ortaya çıkmasıyla kapsamlı arkeolojik kazı çalışmalarına başlanmıştır. Böylece Ayasofya öncesi Bizans İmparatorluğu’nun en görkemli kilisesi olduğu yazılı belgelerden bilinen ama ketteki yeri tam olarak bilinmeyen Polyeuktos Kilisesi yeniden keşfedilmiştir. Bu bildiride 1960’larda alanda yapılan kazılarda elde edilen arkeolojik verilerin yorumlanması ve Bizans Dönemi sonrası kentsel değişimin haritalar ile güncel kentsel dokunun okunması ile arkeoloji, haritacılık ve mimarlık disiplinlerinin sağladığı somut veriler ışığında kentin çok katmanlılığına bütüncül bir bakışın sunulması amaçlanmıştır. Bu çok katmanlı strüktürün ortaya konulmasında birçok dönem haritası incelenmiş; bunlardan Saraçhane Kazıları Dönem Analizi Haritası, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin 19. Asırda İstanbul Haritası, Alman Mavileri Haritaları, 1923 Şehremaneti Haritası, Pervititch Haritası, 1934 İstanbul Şehri Rehberi Haritası ve Müller-Wiener’in İstanbul’un Tarihsel Topografyası haritasından doğrudan faydalanılarak retrospektif bir morfolojik analiz yapılmıştır.