Kent Tarihi Araştırmalarında Mekânbilimsel Bir Yaklaşım: Batı’da ve Türkiye’de Kentsel Morfoloji Çalışmalarının Öncülleri
Anahtar Kelimeler:
Türkiye’de kent tarihi yazımında kentsel morfoloji çalışmalarıÖzet
Kent tarihi yazımında toplumsal, kültürel ve ekonomik olguları kent mekânıyla ilişkilendiren çalışmaların göreli olarak yeni olduğu görülür. Buna karşılık, kentlerin mekân boyutuyla çalışılmaya başlanması 19. yüzyıldan itibaren Coğrafya disiplini içerisinde gerçekleşmiş, bu bağlamda kentlerin makroformu ve biçimlenmelerinin oluşum ve dönüşümü üzerinde karşılaştırmalı çalışmalar Kentsel Coğrafya alanının konularını oluşturmuştur. Aynı dönemde Arkeolojinin gelişmesiyle, tarih öncesinden bu yana kendiliğinden oluşmuş insan yerleşmeleri yanında planlı yerleşmelerin varlığının gün ışığa çıkması kent formuna yönelik araştırmaların gelişmesine önemli bir ivme kazandırmıştır. Mimarlık tarihi yazımında bu gelişmenin etkileri belirgin biçimde ortaya çıkar. Yüzyıl dönümünde Şehircilik ve/veya Şehir Planlama’nın bir disiplin olarak oluşumu aşamasında, kent makroformu ve kentsel biçimlenme sorunsalına odaklanan kent tarihi araştırmaları, yeni disiplinin epistemolojisinin oluşumunda kaynaklık etmiştir. Poëte, Lavedan, Geddes ve Mumford’un çalışmaları bu kapsamda düşünülebilir. 20. Yüzyılın ikinci yarısında ise Benovolo, Kostoff vd. kent formu ve kentsel ve kamusal mekânlarının biçimlenmesine odaklanan yapıtlarıyla öne çıkarlar. Bu dönemde, kentsel morfoloji ve mimari tipoloji – tipo-morfoloji- araştırmaları “operasyonel tarih” yaklaşımıyla mimarlık ve kentsel tasarım alanlarında, uygulamayı da yönlendirecek olan bir kuram ve araştırma alanı olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Türkiye’de ise kent formu ve kentsel mekân odaklı çalışmaların özellikle Şehircilik ve Mimarlık Tarihi alanında geliştiği söylenebilir. Fransız mimar ve sanat tarihçi Albert Gabriel, tarihi kentler üzerinde gerçekleştirdiği çalışmalarla Türkiye’de kentsel morfoloji çalışmalarında öncü olmuştur. Kemal Ahmet Arû, Doğan Kuban, Gönül Tankut ve Sevgi Aktüre ise yakın dönemde kent ve şehircilik tarihine, her zaman adı konmasa da kentsel morfoloji yaklaşımıyla önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bu bildiride, uluslararası bağlam içerisinde, geçmişten bugüne Türkiye’de kent tarihi yazımında kentsel morfoloji çalışmalarının katkıları ve yeri örnekler üzerinden tartışılacaktır.
İndirmeler
Referanslar
Aktüre, Sevgi (1973) “17. Yüzyıl başından 19. yüzyıl ortasına kadarki dönemde Anadolu Osmanlı şehrinde şehirsel yapının değişme süreci,” METU Journal of the Faculty of Architecture, 1(1) 101-128.
Aktüre, Sevgi (1978)19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Çözümlemesi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara.
Arif, Burhan (Ongun) (1932a) “Türk Şehirlerinin Bünyesi,” Mimar, 2 (1), 1-3.
Arif, Burhan (Ongun) (1932b) “Şehirlerimizin Plânları,” Mimar, 2 (11), 324-325.
Arû, Kemal Ahmet (1998) Türk Kenti: Türk Kent Dokularının İncelenmesinde ve Bugünkü Koşullar İçerisinde Değerlendirilmesine İlişkin Yöntem Araştırması, YEM , İstanbul.
Aymonino, Carlo (1977) Lo studio dei fenomeni urbani, Officina, Roma.
Aymonino, Carlo (1978) Origini e sviluppo della città moderna, Venedik.
Bacon, Edmund N. (1975) Design of Cities, Thames and Hudson, Londra, (İlk basım:1967).
Beaujeu-Garnier, Jacqueline (1980) Géographie urbaine, A. Colin, Paris.
Benevolo, Leonardo (1988) The History of the City, MIT Press.
Benevolo, Leonardo (1993) The European City, Blackwell-Wiley.
Bergson, Henri (1907) L’Evolution créatrice, Alcan, Paris.
Bilsel, F. Cânâ (1996) Cultures et fonctionnalités: L’évolution de la morphologie urbaine de la ville d’İzmir du début du XIXe au début du XXe siècles, yayınlanmamış doktora tezi, Paris X – Nanterre Üniversitesi, Paris.
Bilsel, Cânâ (1999) “19. Yüzyılda Osmanlı liman kenti İzmir’de kültürler, mekân üretim biçimleri ve kent mekânının dönüşümü,” Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras,” TMMOB Mimarlar Odası, YEM Yayınları, İstanbul, 213-220.
Bilsel, Cânâ ve Arıcan Çin, Tümay (2008) “Eminönü Meydanı ve çevresi tarihî kent mekânının başkalaşımı: Kentsel tasarım kuramları ve biçim-bilim yöntemleri ile bir mekânsal çözümleme çalışması”, Mimar.İst,8 (29), 83-97.
Borie, Alain, Pinon, Pierre, Yerasimos, Stéphane (1989) L’Occidentalisation d’Istanbul, CORDA 642, Ecole d’Architecture de Paris-la Défense, Paris (yayınlanmamış araştırma raporu)
Borie, Alain, Pinon, Pierre, Yerasimos, Stéphane (1991 ) “Tokat: Essai sur l’architecture domestiqueet la forme urbaine,” Anatolia Moderna, (1) 239-273.
Braudel, Fernand (1949), La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l'époque de Philippe II, 3 Cilt (vol. 1: La part du milieu, vol. 2: Destins collectifs et mouvements d'ensemble, vol. 3: Les événements, la politique et les hommes), Armand Colin, Paris.
Bugatti, Emiliano (2009) Metamorfosi Urbane Mediterranee. Salonicco e Smirne: costruzione e ricostruzione delle identità, yayınlanmamış doktora tezi, Cenova Üniversitesi, Cenova.
Burat, Sinan (2008) The Changing Morphology of Urban Greenways, Ankara 1923-1960, ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara.
Calabi, Donatella, Marcel Poëte et le Paris des années vingt: Aux origines de l’histoire des villes, L’Harmattan, Paris, 1997.
Canpolat, Emin (1953) İzmir, Kuruluşundan Bugüne Kadar, İstanbul.
Carter, Harold (1983) An Introduction to Urban Historical Geography, University of Wales Press.
Cataldi, Giancarlo, Maffei, Giancarlo, Vaccaro, Paolo (2002), “Saveiro Muratori and the Italian school of planning typology,” Urban Morphology, 6 (1), 3-14.
Cataldi, Giancarlo (1998) “Designing in Stages. Theory and Design in the Typological Concept of the Italian School of Saveiro Muratori,” Petruccioli, A. (der.) Typological Process and Design Theory, Aga Khan Program for Islamic Architecture, MIT & Harvard University, Cambridge, 35-55.
Cerasi, Maurice (1988) La Cittàdel Levante. Civiltà urbana e architettura sotto gli Ottomani nei secoli XVIII-XIX, Jaca Book, Saggi di Architettura, Milano.
Cerasi, Maurice M. (1999) Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, çeviren. Aslı Ataöv, YKY, İstanbul.
Cerasi, Maurice (2006) Divanyolu, çeviren: Ali Özdamar, Kitap Yayınevi, İstanbul.
Conzen, M. R. G. (1969) "Alnwick, Northumberland: A Study in Town Plan Analysis", Institute of British Geographers, Publication no.27, London, (İlk basım:1960)
Conzen, Michael P. (ed.) (2004) Thinking about urban form: papers on urban morphology, 1932-1998, M.R.G. Conzen, Peter Lang Publishing.
Çelik, Zeynep (1986) The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, University of Washington Press, Seattle.
Çelik, Zeynep (2016) 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, çeviren: Selim Deringil, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
Egli, Ernst (1951) Die neue Stadt in Landschaft und Klima, Verlag für Architektur, Zürih.
Egli Ernst (1951) Climate and Town Districts, Consequences and Demands, Verlag für Architektur, Zürih.
Egli, Ernst (1959) Geschichte des Städtebaues. Erster Band: Die alte Welt, Eugen Rentsch Verlag, Erlenbach, Zürih, Stuttgart.
Egli, Ernst (1962) Geschichte des Städtebaues. Zweiter Band: Das Mittelalter, Eugen Rentsch Verlag, Erlenbach, Zürih, Stuttgart.
Egli, Ernst A. (2015) Genç Türkiye İnşa Edilirken Atatürk’ün Mimarının Anıları, çeviren: Güven Göktan Uçer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul (İlk basım: 2013)
(Ergin), Osman Nuri (1995) Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, 8 cilt, İstanbul Belediyesi Yayınları, İstanbul (İlk basım: 1912-1922).
Ergin, Osman Nuri (1936a) Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişafı, İstanbul.
Ergin, Osman Nuri (1936b) “Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi Tekâmülü,” Belediyeler Dergisi, (8), 33-35.
Ergin, Osman Nuri (1938)İstanbul’da İmar ve İskân Hareketleri, İstanbul.
Erkal, Namık (2001) Haliç Extramural Zone: A Spatio-temporal Framework for Understanding the Architecture of the City Frontier, ODTÜ Mimarlık Bölümü, Ankara.
Febvre, Lucien (1922) La terre et l'évolution humaine. Introduction géographique à l'histoire, La Renaissance du Livre, Paris.
Gabriel, Albert (1931) MonumentsTurcs d’Anatolie, Kayseri-Niğde, E. De Boccard, Paris.
Gabriel, Albert (1934) MonumentsTurcs d’Anatolie, Amasya-Tokat-Sivas, E. De Boccard, Paris.
Gabriel, Albert (1936) “Anadolu’daki Türk Sanat Eserleri Anadolu’nun Arkeolojik Zenginliği,” Belediyeler Dergisi, (12) 40-42.
Gabriel, Albert (1940) Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, avec un recueil d’inscriptions arabes par Jean Sauvaget, E. De Boccard, Paris.
Gabriel, Albert (1958) Une Capitale Ottomane: Brousse, E. De Boccard, Paris.
Geddes, Patrick (1915) Cities in Evolution, Williams & Norgate, Londra.
Gülersoy, Nuran Zeren, Tezer, A., Yiğiter, Genli, R., Koramaz, K., Günay, Z. (2008) Istanbul Project: Istanbul Historical Conservation Study, 3 cilt, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, İstanbul.
Gülgönen, Ahmet, Bilsel, Cânâ (1991) Le Complexe de Fatih, son rôle dans la transformation morphologique d'Istanbul, Ministère de l’Equippement, Ecole d’Architecture de Paris-Belleville, Paris (yayınlanmamış araştırma raporu)
Halbwachs, Maurice (1950) La mémoire collective, Paris, Presses Universitaires de France, (İngilizce çevirisi: The collective memory, Harper & Row Colophon Books, New York, 1980)
Halbwachs, Maurice (1925) “Les cadres sociaux de la mémoire,” Les Travaux de L'Année Sociologique,
Paris, F. Alcan (İngilizce çevirisi: On collective memory, The University of Chicago Press, Chicago, 1992)
Kuban Doğan (1998) Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları, YEM , İstanbul.
Kuban, Doğan (2004) İstanbul: Bir Kent Tarihi. Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, (İlk basım: 1996)
Kuban, Doğan (2010) Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul (Birinci basım: 2001)
Kuban, Doğan (2010) “İzmir’in tarihsel yapısının özellikleri ve korunması ile ilgili rapor,” Doğan Kuban, Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 49-118.
Kuban, Doğan(2010) “Gaziantep kentinin tarihsel yapısı ve korunması ile ilgili rapor,” Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul,121-183.
Kuban, Doğan (2010) “Safranbolu: Koruma uygulamalarına bir örnek,” Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 187-209.
Kuban, Doğan (2010) “Kastamonu’nun tarihsel yapısı ve bu yapının imar planında değerlendirilmesi ile ilgili rapor,” Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 213-224.
Kuban, Doğan (2010) “İznik’in tarihsel yapısı, anıtları ve bunların korunması ile ilgili rapor,” Türkiye’de Kentsel Koruma, Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 237- 254.
Kubat, A. Sema, (1997) “Morphological characteristics of Anatolian fortified Towns,” Environment & Planning B: Planning & Design, (24), 95 – 123.
Kubat, A. Sema (1999) “The morphological history of Istanbul,” Urban Morphology, 3(1), 28-41.
Kubat, A. Sema (2010) “The study of urban form in Turkey,” Urban Morphology, 14 (1), 31-48.
Kuran, Abdullah (1996) “A spatial study of three Ottoman capitals: Bursa, Edirne, Istanbul,” Muqarnas, (13), 114-131.
Lavedan, Pierre (1926, 1941 ve 1952) Histoire de l’urbanisme, 3 cilt, Éditions Laurens, Paris.
Mıhçıoğlu Bilgi, Elif (2010) The Physical Evolution of the Historic City of Ankara between 1839 and 1944: A Morphological Analysis, ODTÜ Mimarlık Bölümü, Ankara.
Morris, Anthony Edwin James (1994) History of Urban Form before the Industrial Revolution, Longman & John Wiley, Hong Kong(İlk basım: 1972)
Mumford, Lewis (1938) The Culture of Cities, Harcourt & Brace, New York.
Mumford, Lewis (1961) The City in History, Its Origins, Its Transformations and Its Prospects, Harcourt, Brace & Word, New York.
Ongun, Burhan Arif (1936) “Şehir Planları ve Türk Urayları,” Belediyeler Dergisi, (9), 8-13.
Öncel, Derin, Orçun Kafesçioğlu, Figen (2005) “1858-1860 Galata, Pera ve Pangaltı Planı”, Mimarist, (15), 18-19
Öncel, Ayşe Derin (2010) Apartman: Galata’da Yeni Bir Konut Tipi, Kitap Yayınevi, İstanbul.
Özdeş, Gündüz (1953) Türk Çarşıları, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul.
Panerai, Philippe, Castex, Jean, Depaule, Jean-Charles (1977) Formes urbaines, de l'îlot à la barre, Dunod, Paris.
Paneraï, Philippe, Depaule, Jean-Charles, Demorgon, Marcelle (1999) Analyse urbaine, Paris.
Petruccioli, Attilio (1998) “Alice’s dilemma”, Petruccioli, A. (der.) Typological Process and Design Theory, Aga Khan Program for Islamic Architecture, MIT & Harvard University, Cambridge,57-72.
Pinon, Pierre (1999) “Anadolu ve Balkanlar’daki Osmanlı kentlerinde kentsel dokular tipolojisi üzerine bir deneme,”Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras,” TMMOB Mimarlar Odası, YEM Yayınları, İstanbul, 166-179.
Pinon, Pierre (2006) “Albert Gabriel’in yaşamı ve yapıtları,” Pierre Pinon (der.), Albert Gabriel (1883-1972) Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 17-60.
Poëte, Marcel (1924–1931) Une vie de cité. Paris, de sa naissance à nos jours, A. Picard, Paris.
Rasmussen, Steen Eiler (1989) Towns and Buildings, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, (Danimarka’da ilk basım 1949, ilk İngilizce basım 1951)
Ratzel, Frederic (1882 ve 1891) Anthropogeographie, Stuttgart.
Rifaioğlu, Mert Nezih (2012) An enquiry into the definition of property rights in urban conservation:
Antakya (Antioch) from 1929 title deeds and cadastral plans, ODTÜ Mimarlık Bölümü, Koruma ve Restorasyon Programı, Ankara.
Roncayolo, Marcel, Histoire de la France urbaine, Paris, 1985 (5 cilt).
Rossi, Aldo (1982) L'architettura della città, Marsilio, Padua, 1966; The Architecture of the City, Opposition Books, MIT Press.
Sitte, Camillo (1889) Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen.
Sitte Camillo (1965) City Planning According to Artistic Principles, çeviren: George R. Collins and Christiane Crasemann Collins, Phaidon Press, Londra.
Sitte, Camillo (1926) Şehirleri İnşa Etme San’atı, çeviren: Celal Esat Arseven, (İstanbul Şehremaneti Yayını), İstanbul.
Şapolyo, Enver Behnan (1937) “Türk köy ve şehirlerinin doğuşu,” Belediyeler Dergisi, (20) 25-28.
Şapolyo, Enver Behnan (1939) “Türk şehircilik tarihi,” Belediyeler Dergisi, (45) 35-37.
Şehabettin (Mimar) (1932) “Asya’da Türk şehir plânları,”Mimar, 2:11-12, s. 325-327
Şehabettin(1936a) “Türk şehircilik tarihine dair,”Belediyeler Dergisi, (10) 42-53.
Şehabettin (1936b) “Türk şehircilik tarihine dair,” Belediyeler Dergisi, (11) 19-30.
Tankut, Gönül (2007) The Seljuk City / Selçuklu Kenti, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, Ankara.
Türkün Dostoğlu, Neslihan, Oral, Elif Özlem (1999) “Bir Osmanlı başkenti olarak Bursa’nın Tanzimat’tan Cumhuriyet’e fiziksel değişim süreci,” Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras,” TMMOB Mimarlar Odası, YEM Yayınları, İstanbul, 221-229.
Vidal de la Blache (1883) Paul, La Terre, géographie physique et économique, Delagrave, Paris.
Vidal de la Blache, Paul (1911) “Les caractères distinctifs de la géographie,” Annales de Géographie, (XX).
Vidal de la Blache, Paul (1913) “Les genres de vie dans la géographie humaine,” Annales de Géographie, (XXI).
Whitehand, Jeremy, (2001) “British urban morphology: the Conzenian tradition,”Urban Morphology, 5 (2),103-109.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Cana Bilsel
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
