19. Yüzyıl İzmir Mega Formunda Eklemlenmeler, Frenk Caddesi
Anahtar Kelimeler:
Frenk Caddesi- İzmir Kent Formu- 19. Yüzyılda İzmirÖzet
İzmir Doğu Akdeniz’in en önemli liman kentlerinden biridir ve bu özelliğini neredeyse 3000 yılı aşkın süredir sürdürür. Özellikle 18.yy sonrasında Osmanlı’nın Avrupa ile olan deniz ticaretinde hayati rol oynamaya başlar. 1750’li yıllardan sonra İzmir transit liman olarak hizmet vermekten öte hinterlandından taze ve kuru meyvenin yanı sıra yün ve ipek hammaddesi ihraç eden ve aynı zamanda Avrupa’dan gelen ürünleri devletin her bölgesine ve özellikle Anadolu’ya dağıtan bir ithalat merkezi olarak tarihte yerini alır. Dönemin İzmir ticaret aktörlerini baskın olarak Fransız ve İngilizler, onlara oranla daha az sayıda Venedik ve Hollandalı tüccarlar, kentin önde gelen aileleri ve Batı Anadolu çiftçileri ile bağlantı sağlayan Rum, Yahudi ve Müslüman komisyoncular olarak sıralamak mümkündür. Bu milletler aynı kentte birlikte çalışmalarına rağmen geleneksel Osmanlı iskan anlayışına göre cami, sinagog ve kilise çevresine konumlanan ayrı mahallelerde yaşarlar. Yüzyıllar içinde değişen ticari ve endüstriyel etkileşim kentin demografik yapısını ve morfolojisini de etkiler. 19. yy seyyah anlatılarında ticaret bölgesi, Türk, Rum, Frenk, Musevi ve Ermeni mahalleleri açıkça ayrıştığı gözlemlenir. Bu bağlamda kente eklemlenen Levantenlerin özellikle liman bölgesi kıyısında tek koldan uzanan alan üzerinde hakim olmaları ve denizin sürekli doldurulması sebebiyle ortaya çıkan yeni parseller ve bu alanların yine Levant tarafından kullanımı ticaretle uğraşan Avrupalıları ve onlara servis sağlayan İzmir halkının kent içerisindeki konumlarını belirgin şekilde ayırmıştır. Kentin mega formunda değişiklik meydana getiren ticarete eşlikçi gelişmeler ise demiryolu inşaatı ve limanın modernizasyonudur. Özellikle bu yeniliklerin yer aldığı bölgeye yakın konumlanan Frenk Caddesi kentin kozmopolit yapısına paralel bir vitrin olacak şekilde mekansallaşmıştır. Bu çalışmada birçok etnik kimliğe ev sahipliği yapan İzmir liman bölgesi, kozmopolit yapısının mekansal karşılığı açısından değerlendirilerek özellikle sigorta haritaları üzerinden incelenecektir. 1905 yılında Charles Edouard Goad’ın sigorta amaçlı hazırladığı bu haritalarda özellikle Frenk bölgesini detaylı olarak gözlemlemek mümkündür. Bu bağlamda kentin yerel öğeleri dışında konsantre olunacak kısım kente alternatif bir kanal oluşturan ve özellikle çizgisel paternde ilerleyen Frenk mahallesi olacaktır. Ticaret temsilcilerinin yaşam alanları (özellikle Amsterdam, Londra, Marsilya ve Venedik’ten gelen tüccarlar ve temsilciler) ve onlara servis sağlayan çoğunlukla gayrimüslim İzmir halkının kent mega formunda kapsadıkları alanlar ve değişimleri özellikle işyerleri, işkolları ve hatta hastane ve dini yapılar ışığında değerlendirilecektir. Buna ek olarak dönemin kartpostalları ve fotoğrafları üzerinden kentin başkalaşımını yüzyıl boyunca gözlemlemek de mümkün olacaktır.
İndirmeler
Referanslar
Atay, Ç. (1998) Osmanlı’danCumhuriyet’e İzmir Planları, İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları,
Atay, Ç. (2012) İzmir Rıhtımında Ticaret, Kordon Boyunda Yaşam 1610-1940, İzmir: İzmir Ticaret Odası.
Beyru, R (2011). 19. yy’da İzmir Kenti, İstanbul: Literatür Yayıncılık.
Beyru, R. (2000) 19. yy’da İzmir’de Yaşam, İstanbul: Literatür Yayıncılık.
Bilsel, C. (2009) “Modern Bir Akdeniz Metropolüne Doğru” in İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar, edited by Marie- Carmen Smyrnelis translated by Işık Ergüden, İstanbul: İletişimYayınları.
Bilsel, C. (1997) “Ideology and Urbanism during the early republican period: two masterplans for İzmir and scenarios of modernization” METU Journal of Faculty of Architecture, v.XVII:13-30, Ankara.
Bozdoğan, S. Kasaba R. (1997) Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, Washington: University of Washington.
Braudel, F. (1194) II. Felipe Dönemi’nde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, translated by Mehmet Ali Kılıçbay, İstanbul:İmge Evi, 1994.
Can, I. (2010) “Urban Design and The Planning System in İzmir”, Journal of Landscape Studies, vol.3 p.181-189.
Çıkış, Ş. (1998) “Typological Transformation in Turkish Architecture During the Process of Peripherilisation’’, Unpublished PhD Thesis, İzmir: Dokuz Eylül University Department of Architecture.
Denel S. (1981) ‘’Batılılaşma Süresinde Ebniye Nizamnameleri ve Kentsel Mekanların Değişimine Etkileri Üzerine Bir Deneme’’ IX. Türk Tarih Kongresi: 1425-1453
Frangakis-Syrett, E. (2006)18. yy’da İzmir’de Ticaret (1700-1820), translated by Çiğdem Diken, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
Frangakis-Syrett, E. (1999) “The Economic Activities of the Ottoman and Western Communities in eighttenth-century İzmir” Oriento Moderno v.XVIII/1.
Frangakis-Syrett, E. (1998) “Commerce in the Eastern Mediterrenean from the eighteenth to the early nineteenth centuries: the city-port of İzmir and its hinterland. International Journal of Maritime History V.X/2 p:125-154.
Goffman, D. (2012) “İzmir: Köyden Kolonyal Liman Kentine” in Doğu ile Osmanlı Arasında Osmanlı Kenti Halep, İzmir, İstanbul by EdhemEldem, Daniel Goffman, Bruce Masters translated by SermetYalçın, İş Bankası Kültür Yayınları.
Goffman, D. (2014) Osmanlı Dünyası ve Avrupa 1300-1700, translated by Ülkün Tansel, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Goffman, D. and Aksan, V. (2007) The Early Modern Ottomans / Remapping the Empire, Cambridge University Press.
Greene, M. (2007) “Akdeniz’de Osmanlılar” in The Early Modern Ottomans/Remapping the Empire Erken Modern Osmanlılar edited by Aksan and Goffman translated by Onur Güneş Ayas Cambridge: Cambridge University Press.
Jean Luc M. (2013) “Bir Kentin Yansımaları: Yolculuğa Davet , ̋18. ve 19. Yüzyıllarda İzmir. Batılı Bir Bakış, Arkas Sanat Merkezi, İzmir.
Kayın, E. (1998) ‘’Historical Evolution of Hostelry Buildings wıth Particular Reference to Those Within the Inner-City of İzmir From the 17th to the First Quarter of the 20th Centuries’’ Unpublshed PhD dissertetion, İzmir: Dokuz Eylül University.
Kaya Yücel, A. (2010) “19. yy’dan 21. yy’a İzmir Ekonomisinde Süreklilik ve Kırılmalar”, in Değişen İzmir’i Anlamak by DenizYıldırım and Evren Haspolat, Ankara: Phoenix Yayınevi.
Kasaba, R. (1988) The Ottoman Empire and The World Economy The Nineteenth Century New York: State University of New York Press.
Knox P. and Pinch S. (2010) Urban Social Geography An Introduction Kropf, K. S. (1996). An alternative approach to zoning in France: typology, historical character and development control. European Planning Studies 4 (2), 717-37.
Kütükoğlu, M. (1979) “İzmir Rıhtımı İnşaatı ve İmtiyazı”, Tarih Dergisi, v.32.
Masters, B. (2012) “İstanbul: İmparatorluk Payitahtından Periferileşmiş Bir Başkente” in Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti, Halep, İzmir, İstanbul, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Pamuk, Ş. (2015) Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İstanbul: İletişim Yayınları.
Serçe, E. (1998) Tanzimat’tan Cumhuriyet eİzmir’de Belediye 1868-1945, İzmir: Dokuz Eylül Yayınları.
Smyrnelis, M. (2009) “Tarihini Arayan Şehir” İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı limanından Hatıralar, translated by Işık Ergüden İstanbul: İletişim Yayınları.
Tekeli, İ. (2007) “Toplumsal Tarih Yazımı Metodolojisi Üzerine” in Birlikte Yazılan ve Öğrenilen Tarihe Doğru, İstanbul: Tarih vakfı Yurt Yayınları.
Tekeli, İ. (1982): “Tarihin Metodolojisi Üzerine.” Bilim ve Sanat, p.42-48.
Tekeli, İ. (1992) “Ege Bölgesi’nde Yerleşme Sisteminin 19. Yüzyıldaki Dönüşümü”, in Üç İzmir ed. by Enis Batur, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Ülker, N. (1974) ‘’The Rise of İzmir 1688-1740’’, Unpublished PhD Dissertatio Michigan: The University of Michigan.
Wallerstein, I. (2011) Dünya Sistemleri Analizine Bir Giriş, İstanbul: BGST Yayınları.
Wallerstein, I. (1999) Tarihsel Kapitalizm, translated by Necmiye Alpay, İstanbul: Metis Yayınları.
Whitehand, J.W.R. (2001) British Urban Morphology, International Urban Form, 103-109.
Zandi-Sayek,S. (2011) Ottoman İzmir: The Rise of Cosmopolitan Port 1840-1880, London: University of Minesota Press.
Zandi-Sayek,S. (2000) “Struggles over the shore: building the quay of İzmir 1867-1875”, City and Society V.XII: p.55-78
