19. Yüzyıl Liman Kenti İzmir'in Morfolojik Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme
Anahtar Kelimeler:
19. yüzyılda İzmir- İzmir'in morfolojik dönüşümü- Akdeniz Limanı- İzmir- Liman kent morfolojisiÖzet
19. yüzyıl Akdeniz liman kentleri arasında hatrı sayılır bir yere sahip İzmir, ticaret dinamikleri sebebiyle öteki Akdeniz liman kentleriyle benzeştiği kadar ticaret üzerinde söz sahibi aktörlerin çeşitliliği ve politik gelişimi ile de ayrışır.Endüstri devrimi sonrası dünya ticaretindeki hiyerarşik yapı, ticaretin pazar alanının da ge- nişlemesiyle beraber yeniden şekillenir. Piramidin en tepesinde Avrupa ve ABD bulunurken ekonomisi tarıma dayalı 'çevre' ülkeler daha aşağı basamaklarda yer alır. Pamuk (2005), çevre ülkeleri sınıfiandırırken Osmanlı İmparatorluğu'nu merkezi yönetimde siyasi bağımsızlığını emperyalist ülkelerle yarış esnasında korumaya çalışan ülkelerin yanına koyar.1 Bu ülkelerin arasında Çin ve İran da bulunur. Osmanlı'yı ötekilerden ayıran pozisyonu ise özellikle 18. yüz- yıl sonundan başlayıp 21. yüzyıla değin devam edecek endüstrileşmiş Avrupa ülkeleri ile ara- sındaki sonu gelmeyen rekabete sahne olmasıdır. İzmir bu rekabetin platolarından biridir. Özel- likle 19. yüzyılda İstanbul'un ardından imparatorluğun ikinci kapital merkezi sayılan kent, en önemli limanlardan biri olma özelliğini de sürdürür. Tüm bu özellikleri İzmir kentini dönemin cazibe merkezi yapar. Bu dönemde İzmir'e mimari ve kentsel tasarım ölçeğinde düzenlemeler ve yenilikler Osmanlı hükümeti aracılığıyla ve yerel ölçekte yapılmakla beraber özellikle batılı ülkelerin inisiyatifierinin de kent morfolojisi üzerinde önemli etkisi olmuştur. Liman kentine ve hinterlantına yönelik Avrupa ülkelerinin önayak olduğu ya da üstlendiği bu yatırımlar Bilsel'in (2008)de altını çizdiği üzere, İzmir'in batılı imajını vurgulamak üzere yapılmış olup kent doku- sunu da mimari tipolojiyi de etkileyecektir.Bu bağlamda 19. yüzyıl İzmir kentinin morfolojik dönüşümü, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşiv- leri Başkanlığı Osmanlı arşiv kayıtlarından ulaşılan özellikle 1850 sonrasına tarihlenen de- miryolu ve ulaşım ile alakalı yeni harita, çizim ve belgeler aracılığıyla İzmir'in yerel, bölgesel ve küresel ağlar içerisindeki yeri ve ilişkilerinin hangi kentsel müdahalelerle değişim ve dönü- şüme uğradığı değerlendirilecektir. Bu çalışmada önceki İzmir anlatılarına ek olarak, özellikle endüstri kanallarına hizmet edecek Kordon bölgesi ve mega ulaşım projeleri için kullanılacak parsellerin dönüşümü ve yapılanması daha alt ölçekte çalışılacaktır. Global ve lokal ölçekte yaşanan sosyal değişenler de bu tartışmalara eklemlenecek ve Braudel'in Akdeniz kentlerine bakış açısından faydalanarak imparatorluğun bu dönemde yaşadığı tarihi ve ekonomik kırıl- malar ışığında İzmir kent dokusunun ve İzmir hinterlantının nasıl dönüştüğüne de üst ölçekte odaklanılacaktır.
İndirmeler
Referanslar
Bilsel, C. (2008). Modern Bir Akdeniz Metroplüne Doğru, İzmir 1830-1930 Unutul- muş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanı'ndan Hatıralar, ed. Marie-Carmen Smyrnelis. İstanbul: İletişim Yayınları
Birik, M. (2015). Kentsel Morfolojiye Bütünsel Yaklaşım" in Türkiye Kentsel Mor- foloji Sempozyumu, Temel Yaklaşım ve Teknikler (Mersin Üniversitesi Yayınları: Bildiriler Kitabı.
Braudel, F. (2019). ll. Felipe Dönemi'nde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.
Gençer, C. İ. (2012). Dualities in the Transformation of The Urban Realm: Smryna and Salonica 1840-1900, Mediterranean Historical Review, 31:2
Goffman, D. (2006). Osmanlı Dünyası ve Avrupa 1300-1700. İstanbul:Kitap Yayıne- vi.
Goffman, D. (2012). İzmir Köyden Kolonyal Liman Kentine, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti, Halep, İzmir, İstanbul. İstanbul:İş Bankası Kültür Yayınları.
Frangakis-Syrett, E. (1998). Commerce in the Eastern Mediterrenean from the Eigh- teenth to the Early Twentieth Centuries: The City Port of İzmir and lts Hinterland' lnternational Journal of Maritime History.
Kasaba, R. (1988). The Ottoman Empire and The World Economy The Nineteenth Century. New York: State University of New York Press.
Korpf, K. (2009). Aspect of Urban Form" in Urban Morphology, lnternational Semi- nar on Urban Form.
Martal, A. (1193). XlX. Yüzyılın İlk Yarısında İzmir'in Sosyo-Ekonomik Yapısında Gerçekleşen Değişmeler, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 117-131.
Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Ya- yınları.
Serçe, E. (1998). Tanzimattan Cumhuriyet'e İzmir'de Belediye 1868-1945. İzmir: Dokuz Eylül Yayıncılık.
Tekeli, İ. (1992). Ege Bölgesinde Yerleşme Sisteminin 19. Yüzyıldaki Dönüşümü. Ege Mimarlık.
Ünlü, T. S. (2019). Modernleşme ve Doğu Akdeniz Liman Kentlerinde Planlama Pra- tikleri: İzmir ve Selanik Örnekleri Üzerinden Bir Değerlendirme. İzmir Belediyesinin
Kuruluş Yıldönümünde Uluslararası Yerel Yönetimler Demokrasi ve İzmir Sem- pozyumu Akdeniz Akademisi Bildiriler Kitabı.40-64.
Wallerstein, l. (2011). Dünya Sistemleri Analizi Bir Giriş, İstanbul: BSGT Yayınları.
Zandi-Sayek, S. (2012). Ottoman İzmir The Rise of a Cosmopolitan Port 1840-1880. Minneapolis: University of Minnesota Press.
