Topkapı (Millet) Caddesi Çevresindeki Mahalle Dokularının Dönüşümünün Tarihi haritalar Üzerinden Değerlendirilmesi
Anahtar Kelimeler:
Tarihi kent- İstanbul- Topkapı Caddesi- Millet Caddesi- tarihi harita- yangın- Menderes dönemiÖzet
İstanbul’un tarihi semtlerinin pek çoğu, yangın ve deprem gibi fiziksel etkenlerin yanı sıra toplumsal, ekonomik ve politik etkenler çerçevesinde gelişen imar uygulamaları sonucu geleneksel yerleşim dokularını büyük ölçüde yitirmiştir. Ancak halen mahallenin tanımlayıcı yapısı olan cami ve çeşme gibi kamusal yapılar, kimi zaman tarihi değerleriyle kimi zaman da yalnız taşıdıkları tarihi adlarla Osmanlı döneminin geleneksel mahalle kültürünü yansıtırlar. Bu bildiride, sonradan Millet Caddesi’ne dönüştürülecek olan Topkapı Caddesi’nin çevresindeki geleneksel mahalle dokularının dönüşümü ve mahallelerin bileşenleri olan cami, medrese, sıbyan mektebi ve çeşme gibi anıt yapıların değişimi tarihi haritalar üzerinden tanımlanacaktır. 1875 tarihli Ekrem Hakkı Ayverdi’nin 19. Asırda İstanbul Haritası ve 1913-1914 tarihli Alman Mavileri Haritası, 20. yüzyıl dönümünde bu bölgenin geleneksel organik yerleşim düzenini ortaya koymaktadır. Bütünüyle ahşap mimarinin söz konusu olduğu eğrisel dar sokak ve çıkmaz sokak örüntülü bu mahallelerde 1910 Aksaray ve Mercan yangınlarının büyük etkisi olmuş, çok geniş mahalle birimleri tümüyle yanarak ortadan kalkmıştır. 1918 tarihli Necip Bey Haritası bu yangın bölgelerindeki değişimi ortaya koyarken; 1922 tarihli Plan Général de la Ville de Constantinople Haritası da 1918 tarihli Cibali-Cerrahpaşa-Şehremini yangınları sonrası ızgara plan ile yeniden planlanan yangın yerlerini göstermektedir. Yapı adalarındaki bu radikal değişim, Osmanlı döneminde inşa edilen genellikle küçük ölçekli cami, mescit, sıbyan mektebi ve hamam gibi anıtsal yapıların ait olduğu külliye vakıflarının isimlerini alan nahiye ve mahalle sınırlarının da yeniden şekillenmesine neden olmuştur. Mahallelerin geçirdiği değişimler, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin 1958 tarihli Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri adlı eserinde yer verdiği haritadan ve 1934 tarihli İstanbul Şehri Rehberi’nden karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Menderes dönemi imar uygulamalarının en şiddetli yaşandığı akslardan biri olan Topkapı Caddesi, Millet Caddesi adıyla yeni kimliğine dönüşürken; başta camiler olmak üzere yıkılan pek çok Osmanlı yapısı nedeniyle geleneksel mahalleler bağlamını iyice yitirmiştir. Bu bildiride Topkapı (Millet) Caddesi’nin iki tarafında yer alan geleneksel mahallelerin günümüze ulaşan izleri, tarihi haritalarda tespit edilen ve günümüze ulaşan tarihi sokaklar saptanarak ortaya konmaya çalışılacaktır. İncelenecek olan mahalleler arasında; ismi korunmuş ancak sınırları değişmiş olan Beyazıt Ağa, Ereyli ve Murad Paşa mahalleleri ve ismiyle birlikte sınırları da değişen 9 adet mahalle bulunmaktadır. Bunun yanı sıra Osmanlı dönemi mescitleri, sıbyan mektebi, hamam ve çeşme gibi kamusal yapılarının da mevcut olanları alan araştırmasıyla, günümüze ulaşmamış olanları da harita ve arşiv çalışmalarıyla belirlenecektir. Bu bağlamda bir mahallenin cami kadar temel bir bileşeni olan çeşmeler, Kazım Çeçen’in yayınladığı suyolları haritalarından konumlandırılacaktır. 20. yüzyıl başında büyük yangınlar öncesi Topkapı Caddesi çevresindeki mahallelerin durumu ve günümüzdeki durum karşılaştırılarak bütünüyle “kentsel ve tarihi sit” olarak tescilli olan alanda tüm dönüşümlere karşın korunan kültürel değerlerin ortaya konması, bu bildirinin temel amacıdır.
İndirmeler
Referanslar
Anonim. (1957). İstanbul’un Kitabı. İstanbul: İstanbul Vilayeti Neşriyat ve Turizm Müdürlüğü.
Anonim. (2017). Kürkçübaşı Ahmed Şemseddin Camii. G. Tekkaş, (Ed.), Fatih Bele- diyesi Kültürel Mirası İhya içinde (s. 220-221). İstanbul: Fatih Belediyesi Yayınları.
Arslan Çinko, M., ve Eres, Z. (2018). İstanbul’da 20. Yüzyılda Kentsel Ölçekteki Değişimler: Millet Caddesi ve Yitirilen Anıt Eserler. M. Akay ve diğ. (Ed.), Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı, II.Kentsel Morfoloji Sempozyumu içinde (s. 555-576). İstan- bul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları.
Ayverdi, E. H. (1953). Fatih Devri Mimarisi. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Neşri- yatı İstanbul Matbaası.
Ayverdi, E.H. (1958a). 19. Asırda İstanbul Haritası. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği İstanbul Ensttüsü Yayınları.
Ayverdi, E. H. (1958b). Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı ve Nüfusu. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.
Bilgin, A. A. (2009). Sinâniyye. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (c. 37, s. 240- 241). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Büyükgüllü, M. N. (2020). Tarihi Topkapı Caddesi’nin Turgut Özal Millet Caddesi’ne Dönüşümü ve Çevresindeki Kültür Varlıklarının Koruma ve Sunumuna Yönelik Öne- riler. (Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İs- tanbul.
Canatar, M. (2015). İstanbul’un Nahiye ve Mahalleleri (1453-1923). C. Yılmaz, (Ed.), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: Siyaset ve Yönetim-2 içinde (s. 218-245). İstanbul: İBB Kültür A.Ş Yayınları.
Cezar, M. (1963). Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler. Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri içinde (c. 1, s. 327- 409). İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanat Tarihi Enstitüsü Yayınları.
Çeçen, K. (1984). İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri. İstanbul: İTÜ Yayın- ları.
Çeçen, K. (1999). İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları. İstanbul: İSKİ Yayınları.
Çelik, Z. (1998). 19.yy’da Osmanlı başkenti değişen İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Demirel İşli, E. (1998). İstanbul Tekkeleri Mimarisi Eklentileri ve Restorasyonu.
(Doktora tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Doğusan, G. N. (2004). İstanbul’un İmarı: 1956-1960. (Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Ergin, O. N. (1934). İstanbul Şehri Rehberi. İstanbul: İstanbul Belediyesi.
Eyice, S. (1994). Manastır Mescidi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (c. 5, s. 287-288). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Gürses Söğüt, S. (2021). 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla İstanbul Haneleri. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 16 (32), 311-335.
Müller-Wiener, W. (2001). İstanbul’un Tarihsel Topografyası: 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul. Ü. Sayın, (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Tanman, M. B. (1988). Fatih İlçesinin Osmanlı Dönemi Eserleri. Fotoğraflarla Fatih Anıtları içinde (s. 47-126). İstanbul: Fatih Belediyesi Yayınları.
Tanman, M. B. (1990). İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri. (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Tekeli, İ. (2013). İstanbul’un Planlamasının ve Gelişmesinin Öyküsü. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Öz, T. (1962). İstanbul Camileri (c. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ünsal, B. (1969). İstanbul’un İmarı ve Eski Eser Kaybı. Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri içinde (c. 2, s. 6-61). İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akade- misi Türk Sanat Tarihi Enstitüsü Yayınları.
Ünver, A. S. (1942). İstanbul Yedinci Tepe Hamamları‘na Dair Bazı Notlar. Vakıflar Dergisi, (2), 245-251.
Yerasimos, S. (2006). 16.Yüzyılda İstanbul Evleri. S. Faroqhi ve C. K. Neumann (Ed.), Soframız Nur Hanemiz Mamur içinde (s. 307-332). İstanbul: Kitap Yayınevi.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Münire Nurgül Büyükgüllü- Zeynep Eres
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
