Kıyı Yerleşimlerinde Tarihsel Merkezin Dönüşümü: Meriç Nehri Örneği

Özet

Antik dönemlerden itibaren birçok kent nehir kıyısı veya çevresi ile doğrudan ilişkilendirilmiştir. Bu durum Sanayi Devrimi’ne kadar tarımsal ve endüstriyel üretim işlevlerinin su kaynağına bağlı olması ile açıklanmaktadır. Balkanlarda başta Tuna olmak üzere nehir çevresinde fiziki gelişme kaydeden çok sayıda kıyı kenti bulunmaktadır. Bu çalışmada Balkan coğrafyası içerisinde olup günümüzde farklı ülke ve kültürleri buluşturan Meriç Nehri kıyısındaki kentler ele alınmaktadır. Meriç ve kolları ilkçağdan itibaren doğu-batı aksındaki karayollarına güzergâh oluşturmuştur. Roma’da Via Militaris, Osmanlı Dönemi’nde Orta Kol, Meriç vadisini izleyerek başkent İstanbul’u Edirne üzerinden Belgrad’a, buradan Avrupa’nın önemli merkezlerine bağlamıştır. Nehir, 19. yüzyıla kadar bir ulaşım yolu olarak kullanılmış, böylece İstanbul’u Edirne yoluyla Akdeniz’e bağlayan stratejik bir geçit haline gelmiştir. Meriç havzası tarih boyunca önemli bir nüfus barındırmış, nehrin kıyı şeridinde kurulan, Bulgaristan’da Pazarcık ve Filibe gibi şehirlerin yanı sıra Edirne de Meriç sayesinde ekonomik işlevler bakımından gelişmiştir. Çalışmanın amacı nehrin kentsel alan biçimlendirmedeki etkisinin sorgulanmasıdır. Araştırma kapsamında ilgili kentlere dair birincil kaynaklardan ve fiziki dönüşümü incelemek amacıyla tarihsel haritalardan yararlanılmıştır. Bildiride Pazarcık, Filibe ve Edirne’nin Meriç ile ilişkisi kapsamında merkez alanların morfolojik biçimlenmesi üzerinden, söz konusu yerleşimlerin tarihsel süreçteki dönüşümü incelenmektedir. İlk yerleşimlere sahne olduğu dönemlerde nehrin tek bir yakasına yerleşen Pazarcık, Filibe ve Edirne zaman içinde fiziki dönüşüme uğramış, günümüzde ise kıyı ile farklı ilişkiler kurulmuştur. Meriç, Edirne için coğrafi ve siyasi bir sınır haline gelirken, Filibe’nin fiziki genişlemesinde tetikleyici rol oynamakta; Pazarcık’ta ise kenti ikiye bölerek kentsel işlevlerin ayrılmasını sağlamaktadır. Demiryolunun gelişiyle birlikte yerleşim merkezlerinin konumu ve işlevi bakımından, aynı nehrin kıyısındaki bu üç kentte farklı morfolojik sonuçlara rastlanmaktadır. Kentlerin kıyılarında oluşan baskı azalmış, gelişen alanlar iç bölgelere kaymıştır. Meriç kıyı kentlerindeki fiziki dönüşümler, coğrafyanın meydana getirdiği ekonomik ve kültürel işlevlere göre şekillenmiştir. Tarih boyunca ticari faaliyetlerin sürdürüldüğü bir suyolu olarak kullanılan Meriç, kentlerin konumlanmasında ve biçimlenmesinde etkili olurken, endüstrileşme sonrasında kentsel gelişime katkısı azalmıştır.