Var Olmak ya da Yok Olmak: Anadolu Bizans Kentlerinde Dönüşüm Süreci
Anahtar Kelimeler:
Bizans kenti- batı anadolu- kent morfolojisi- kentsel dönüşüm- savunma duvarlarıÖzet
Bizans kentleşme tarihi imparatorluğun sosyal ve ekonomik tarihinin önemli bileşenlerinden biridir. Anadolu-Bizans kentinin fiziki gelişim süreci durağan ve gelişmiş dönemleri, yer yer de- ğişkenlik gösteren yapısıyla yaklaşık bin yıllık zaman dilimini kapsar. Bildirinin amacı Anado- lu-Bizans kentinde mekansal süreklilik sürecini ve çeşitli zaman dilimleri içinde kentsel doku- nun yeniden üretiminin analiz edilmesi ile Bizans Anadolu'sunda kentsel değişimin karakterini sorgulamaktır. Çalışmanın ana kaynağını arkeolojik kazılar sonucu ortaya çıkarılmış veriler oluşturmaktadır. İnceleme kapsamında Anadolu'nun batı ve güneybatısında yer alan Ephesos, Miletos, Pergamon, Menderes Magnesiası, İasos, Sardes, Ksanthos, Priene, Side ve Sagalassos gibi antik kentlerin savunma sisteminin süreç içindeki dönüşümleri ele alınmıştır.Bizans kentine yönelik araştırmalar incelendiğinde kentleşme tarihi süresince mekansal sü- reklilik sorunsalına ilişkin bazı farklı görüş ve bilgiler olduğu anlaşılmaktadır. Piskoposluk listelerinden yola çıkılarak, Bizans kentlerinin kentsel işlevlerini sürdürdüğü belirtildiği gibi (Ostrogorsky, 1959), nümismatik verilerine dayanarak Orta Bizans Çağı'nda kentsel ekono- minin, dolayısıyla kentsel yaşamın çöktüğü öne sürülmektedir (Kazdan, 1954). Diğer yandan, kentlerin kademeli olarak terkedildiği, nüfusun kırsal bir bölgeye taşındığı, böylece kentlerin kastra olarak ayakta kaldığı da ifade edilmektedir (Foss, 1977a; Mango, 2016). Bu çalışmada güncel arkeolojik verilerin kent morfolojisi kapsamında mekansal değerlendirilmesi ve yorum- lanmasıyla kentsel sürekliliğe dair çıkarımlar yapılmaktadır.Bizans Dönemi boyunca yerleşim yerlerindeki en dikkat çekici yapı tahkimatlardır. Anadolu'da- ki birçok Erken Bizans Dönemi kent suru temsili bir karakter taşımaktadır. Roma Dönemi'nin sona ermesiyle dini ve kültürel anlamda köklü değişiklik sürecine giren kentlerde, kültürel ve düşünsel dönüşümün mekana yansıdığı görülmektedir. 7. yüzyıl ile birlikte ise kentsel işlevlerin parçalandığı ve kentin gerektiğinde küçülerek periferik alanlara kaydığı hatta terk edildiği belirlenmektedir.Herakleios Dönemi'nde (610-641) Bizans ordu ve idare sisteminin temelden değişikliğe uğra- yarak thema düzeninin organize edilmesi, yeni bir eyalet teşkilatını ve askeri yapının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bizans Devleti'nin bu dönemdeki eylemleri, birçok kenti terk edilmekten kurtarmış ve onları Sasaniler ve Araplar tarafından imha edilmesine karşı savunma odaklı bir yaklaşım geliştirerek korumuştur. Aynı zamanda, bu eylemler ve devlet aygıtının varlığı, çoğu eyaletteki kentlerin karakterini ve işlevini değiştirmiştir. Kentler, büyük ölçekli bir yerleşimden küçük ölçekli bir yerleşime evrilmiş ve bu dönemde kentleri küçülten yeni surların yapımının görülmesi yanı sıra mevcut surların onarımı yönünde inşa faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. 7.yüzyılın ardından ikinci bir kırılma noktası da 11.-12. yüzyılda, Türk akınlarının Anadolu'yu etkisi altına almasıyla başlamış ve Türk fetihlerine karşı yeniden savunma odaklı bir evre ge- lişmiştir. Türklerin bölgeye gelmesi, halkı bir kez daha surların arkasına sığınmaya zorlamış ve Bizans yerleşim faaliyetlerinin odak noktası müstahkem alanlar olmuştur.Bulgular ışığında, Bizans çağı boyunca kentsel çeperin gereksinime uygun olarak dönüşüm geçirdiği görülmekle birlikte, Bizans kentinin belirli etkenlere ve sorunlara karşı cevap verme kabiliyeti geliştirerek ayakta kalabilmeyi sürdürmüş olduğu söylenebilir.
İndirmeler
Referanslar
Alanyalı, H. S. (2014). Side 2013 Yılı Kazı ve Araştırmaları. ANMED, 12, 94-108.
Alanyalı, H. S. (2017). 2015 Yılı Side Kazı ve Araştırmaları. 38. Kazı Sonuçları Top- lantısı, Cilt 1, 97-116. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Arthur, P. (2006). Bizans ve Türk Dönemi'nde Hierapolis (Pamukkale). N. Fırat (Çev.) İstanbul: Ege.
Baldoni, D., Franco, C., Manara, M., Paolo, B., & Berti, F. (2004). Carian Iasos. İs- tanbul: Homer.
Berti, F. (2011). Iasos, 2009 Campaign. 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 1, 176-187. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Bingöl, O. (2007). Menderes Magnesiası - Magnesia Ad Maeandrum. İstanbul: Ho- mer.
Bouras, C. (2002). Aspects of the Byzantine City, Eighth-Fifteenth Centuries. A. E. Laiou, ed., The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifte- enth Century. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 497-537.
Brandes, W. (1999). Byzantine Cities in the Seventh and Eight Centuries-Different Sources, Different Histories? G. P. Brogiolo, & B. W. Perkins, ed., The Idea and Ideal of the Town Between Late Antiquity and the Early Middle Ages. Leiden: Brill, 25-57.
De Staebler, P. D. (2008). The City Wall and the Making of a Late-Antique Provincial Capital. C. Ratte, & R. R. Smith, ed., Aphrodisias Papers 4: New Research on the City and Its Monuments. Portsmouth: Journal of Roman Archaeology, 284-318.
des Courtils, J. (2003). Ksanthos ve Letoon Rehberi. İstanbul: Ege
Fildhuth, J. (2017). Priene. P. Niewöhner, ed., The Archaeology of Byzantine Anato- lia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 249-254.
Foss, C. (1976). Byzantine and Turkish Sardis. Cambridge: Harvard University.
Foss, C. (1977a). Archaeology and the Twenty Cities of Byzantine Asia. American Journal of Archaeology, 81 (4), 469-486.
Foss, C. (1977b). Late Antique and Byzantine Ankara. Dumbarton Oaks Papers, 31, 29-87.
Foss, C. (1994). The Lycian Coast in the Byzantine Age. Dumbarton Oaks Papers, 48, 1-52.
Foss, C. (1996). The Cities of Pmphylia in the Byzantine Age. C. Foss, ed., Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minor. Aldershot: Variorum, Bölüm IV, 1-62.
Foss, C. (2004). İznik'in Bizans Surları 260-1330. I. Akbaygil, O. Aslanapa, & H. İnalcık, ed., Tarih Boyunca İznik. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 249-262.
Foss, C., & Scott, J. A. (2002). Sardis. A. E. Laiou, ed., The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 615-622.
Foss, C., & Winfield, D. (1986). Byzantine Fortification: An Introduction. Pretoria: University of South Africa
Gliwitzky, C. (2005). Die Kirche im sogenannten Bischofspalast zu Side. Istanbuler Mitteilungen, 55, 337-408.
Haldon, J. (2007). Bizans Tarih Atlası. A. Özdamar (Çev.). İstanbul: Kitap.
Işık, F. (1995). Patara 1992. XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, 279-302. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Işık, F. (2011). "Caput Gentis Lyciae" Patara, Lykia Soyunun Başkenti. İstanbul: Sca- la.
Kazdan, A. P. (1954). Vizantijskie goroda v VII-XI vv. Sovetskaja Archeologija, 21, 164-188.
Kirsten, E. (1958). Die Byzantinische Stadt. Berichte zum XI. Internationalen Byzan- tinisten Kongress. München.
Ladstatter, S. (2012). Ephesos Yamaç Ev 2. İstanbul: Ege.
Lightfoot, C. (1994). Orta Anadolu'da Bulunan Bir Geç Roma ve Bizans Kenti Amo- rium / A Brief Guide to A Late Roman and Byzantine City in Central Anatolia. İstan- bul: Arkeoloji ve Sanat.
Lightfoot, C., & Lightfoot, M. (2007). Amorium Anadolu'da Bir Bizans Kenti. İstan- bul: Homer.
Mango, C. (2016). Bizans Yeni Roma İmparatorluğu (3. Baskı). G. Ç. Güven (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi.
Mansel, A. M. (1978). Side: 1947-1966 Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Mısırlı, A. (2019), Bizans Dönemi Kent Morfolojisinin İncelenmesine Yönelik Bir Yöntem Önerisi, (Yayımlanmamış doktora tezi). Trakya Üniversitesi/Fen Bilimler Enstitüsü, Edirne.
Niewöhner, P. (2010). Byzantinische Stadtmauern in Anatolien. Vom Statussymbol zum Bollwerk gegen die Araber. J. Lorentzen, F. Pirson, P. I. Schneider, & U. Wulf- Rheidt, ed., Aktuelle Forschungen zur Konstruktion, Funktion und Semantik antiker Stadtbefestigungen (Byzas 10). İstanbul: Ege, 239- 260.
Niewöhner, P. (2016). The End of the Byzantine City in Anatolia. The Case of Mi- letus. E. Gruber, M. Popovic, M. Scheutz, & H. Weigl, ed., Stadte im lateinischen Westen und im griechischen Osten zwischen Spatantike und Früher Neuzeit. Wien: Böhlau Verlag, 63-77.
Niewöhner, P. (2017). Miletus. P. Niewöhner, ed., The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 255-263.
Ostrogorsky, G. (1959). Byzantine Cities in the Early Middle Ages. Dumbarton Oaks Papers, 13, 45-66.
Ostrogorsky, G. (1971). Observations on the Aristocracy in Byzantium. Dumbarton Oaks Papers, 25, 1-32.
Otten, T. (2010). Das Byzantinische Pergamon - ein Überblick zu Forschungsstand und Quellenlage. F. Daim, & J. Drauschke, ed., Byzanz - das Römerreich im Mittelal- ter. Cilt 2. Mainz: Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 809-830.
Otten, T. (2014). Bizans Dönemi'nde Pergamon. F. Pirson, & A. Scholl, ed., Perga- mon: Anadolu'da Hellenistik Bir Başkent. İstanbul: Yapı Kredi, 164-183.
Otten, T. (2017). Pergamon. P. Niewöhner, ed., The Archaeology of Byzantine Anato- lia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 226-230.
Öğün, B., & Işık, C. (2001). Kaunos Kbid: 35 Yılın Araştırma Sonuçları (1966-2001). Antalya: Orkun & Ozan Medya Hizmetleri.
Peschlow, U. (2010). Mauerbau in krisenloser Zeit? Zu spatantiken Stadtbefestigun- gen im südlichen Kleinasien: der Fall Side. D. Kreikenbom, K.-U. Mahler, P. Scholl- meyer, & T. M. Weber, ed., Krise und Kult. Vorderer Orient und Nordafrika von Aure- lian bis Justinian (Millennium Studies 28). Berlin: De Gruyter, 61-108.
Peschlow, U. (2017). Ancyra. P. Niewöhner, ed., The Archaeology of Byzantine Ana- tolia: From the End of Late Antiquity Until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 349-360.
Piesker, K. (2017). Side. P. Niewohner, ed., The archaeology of Byzantine Anatolia: From the end of late antiquity until the coming of the Turks. New York: Oxford Uni- versity, 294-301.
Poblome, J., Talloen, P., & Kaptijn, E. (2017). Sagalassos. P. Niewöhner, ed., The Arc- haeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity Until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 302-311.
Rheidt, K. (2002). The Urban Economy of Pergamon. A. E. Laiou, ed., The Economic History of Byzantium: From the Seventh Through the Fifteenth Century. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 623-629).
Rumscheid, F. (2000). Priene: Küçük Asya'nın Pompeisi Rehberi. İstanbul: Ege.
Saradi-Mendelovici, H. (1988). The Demise of the Ancient City and the Emergence of the Mediaeval City in the Eastern Roman Empire. Echos du monde classique: Classi- cal Views, 32(3), 365-401.
Stroth, F. (2017). Aezani. P. Niewöhner, ed., The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. New York: Oxford University, 327-332.
Şimşek, C. (2007). Laodikeia (Laodikeia ad Lycum). İstanbul: Ege.
Şimşek, C. (2017). Urban Planning of Laodikeia on the Lykos in the Light of New Evidence. C. Şimşek, & F. D'Andria, ed., Landscape and History in the Lykos Valley: Laodikeia and Hierapolis in Phrygia. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 1-46.
Tek, A. T. (2015). Side Sikke Buluntuları Işığında MS 622/3'de Pamphylia'ya "Olası" Bir Sasani Saldırısı. CollAn, 14, 123-136.
Van Zanten, D., Thomas, R., & Hanfmann, G. (1975). The City Walls. G. Hanfmann, & J. Waldbaum, ed., A Survey of Sardis and the Major Monuments Outside the City Walls. Cambridge: Harvard University, 35-52.
Waelkens, M. (2009). Report on the 2006 and 2007 Excavation and Restoration Acti- vities at Tepe Düzen and at Sagalssos. 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, 427-456. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Waelkens, M. (2011). Sagalassos Ziyaretçi Kılavuzu. Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı.
Whittow, M. (2003). Decline and Fall? Studying Long-Term Change in the East. L. Lavan, & W. Bowden, ed., Theory and Practice in Late Antique Archaeology. Leiden: Brill, 404-423.
