Tarihi Çevre Algısının Oluşmasındaki Morfolojik Nedenlerin Değerlendirilmesi

Özet

Tarihi çevreler geçmiş ve gelecek arasında köprü kuran fiziksel, kültürel, sosyal ve işlevsel boyutları olan mekânlardır. Günümüzde tarihi çevre kavramı çok boyutlu ele alınan ve farklı ölçekleri kapsayan yapıdadır. Bu çok yönlü yapı içerisinde fiziksel öğeler ve görsel algımızı oluşturan biçimsel yapı tarihi çevreleri oluşturan en önemli bileşendir. Bu doğrultuda tarihi çevrelerin hem mimari ölçekte hem de kentsel ölçekte tarihi kimliklerinin sürdürülebilirliği öncelikle fiziksel varlıklarının devamına bağlıdır. Mekânın kimliğini oluşturan ve algımızı şekillendiren en temel unsurlar fiziksel öğeler ve bu öğeleri algıladığımız duyularımızdır. Bu nedenle mekâna ya da kentsel bir dokuya dair biçim, renk, ölçek, koku, işitsel özellikler mekân algımızı oluşturan ve alana kimlik kazandıran temel unsurlardır. Bu kapsamda çalışmanın temel amacı, tarihi çevre algısının oluşmasındaki ve değişimindeki morfolojik nedenlerin/öğelerin belirlenmesidir. Bu doğrultuda ‘tarihi çevre algısını’ ve alanın sahip olduğu kültürel ve dönemsel kimliğin okunabilirliği morfoloji ve algı ilişkisi üzerinden irdelenmiştir. Çalışmada tarihi çevrelerdeki ‘tarihi mekân’ algısını ölçmeye yönelik yapılan çalışmada UNESCO Dünya Geçici Miras Listesi’nde olan Harput tarihi sit alanı çalışma alanı olarak seçilmiştir. Çalışmanın yöntemi olarak tarihi çevre algısını oluşturan fiziksel öğelerin ve biçimsel yapının mekân algısıyla ilişkisinin saptanmasına yönelik anket hazırlanmış, anlamsal farklılaşım tekniği kullanılarak değerlendirme yapılmıştır. Anket çalışmasında katılımcılardan mekânsal olarak deneyimledikleri, ziyaret ettikleri Harput yerleşkesini fiziksel özellikleri ile değerlendirerek nasıl algıladıkları ve bu fiziksel özelliklerin tarihi çevre algısına etkisinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda yerleşimlerin biçimsel kimliğini oluşturan mimari tipoloji, sokak planları, yapı adaları, malzeme, donatı elemanları ve kentsel/kültürel peyzajın oluşturduğu algıya yönelik sorular yöneltilmiştir. Anlamsal farklılaşım tekniği ile zıt sıfat çiftleri ile değerlendirmeler yapılmış, seçilen sıfatların ise tarihi kimliğe etkisi Likert ölçeğine göre derecelendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda, alandaki en önemli morfolojik evrimin yerleşim planı üzerinde olduğu, yol dokularının ve yapı adalarının günümüzdeki morfolojik özelliklerinin tarihi çevre algısını ve kimliğini zedeleyen en önemli fiziksel etkenler olduğu görülmüştür. Ayrıca alanın özgün kimliğine yönelik renk algısına ilişkin sonuçlar elde edilmiştir. Bununla beraber tarihi ve yeni yapılara, açık alanlara, donatı elemanlarına, peyzaj özelliklerine ilişkin elde edilen sonuçlarda ölçek, malzeme, strüktürel yapı, renk, biçim gibi özelliklerin hangilerinin tarihi çevre algısında etkili olduğuna dair sonuçlar çıkartılmıştır. Harput’ta bu tarihi kimliği ve tarihi çevre algısını zedeleyen fiziksel değişimler ve öğeler saptanmıştır. Bu doğrultuda alanın sahip olduğu tarihi kimliği yansıtacak ve tarihi çevre algısını güçlendirecek öneriler geliştirilmiştir.