Afetlerin Tarihi Kentlere Etkisinin Koruma Bağlamında Değerlendirilmesi: İzmir Örneği
Anahtar Kelimeler:
Afet- Değişim- Deprem- İzmir- YangınÖzet
Gelişime çok uygun coğrafi konumu ile tarihsel süreçte önemini koruyan, 16. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak Anadolu’nun ipek ticaret merkezi, Osmanlı’nın en önemli ihraç limanı niteliğini yansıtan İzmir, kent yaşamını derinden etkileyen pek çok afet yaşamıştır. Özellikle depremler ve yangınlar, sebep oldukları can ve mal kayıpları yanı sıra, sonrasında şehrin sosyal ve ticari yaşamına etkisi bağlamında en önemlileridir. Çalışmanın amacı, İzmir kentinde tarihsel süreçte görülen afetlerin tarihi çevrelere etkisini irdelemektir. Özellikle 17. yüzyıl sonrasında gerçekleşen deprem ve yangınların kent dokusuna ve gelişimine etkileri, kent silüetinde yarattığı değişimlerin irdelenmesi çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Kentin tarihsel sürecinde pek çok büyük deprem olmuştur. M.S. 178 depreminde kentin büyük bölümü harap duruma gelmiş, iç liman kapanmıştır. Bizans Döneminde Justinian zamanındaki deprem sonrasında kent yeniden imar edilmiştir. 1654 yılında meydana gelen deprem kent hayatını etkilemiş, 1688’deki korkunç deprem ve ardından gerçekleşen yangın İzmir’in çok büyük ticaretinin parıltısını söndürür gibi olmuştur. Kentteki kervansaray, dükkân ve camilerin çoğu yıkılmış, evler oturulamayacak duruma gelmiştir. İzmir’i adeta yok eden deprem sonrasında, yabancı tüccarlar başka bir ticari merkez oluşturmayı düşünmüşlerse de sonunda kent yeniden imar edilmiştir. İzmir’de 16. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıl başlarına kadar kentin büyük bölümünü saran ve yok eden çok sayıda yangın olduğu bilinmektedir. Bunlar arasında, 1742 yılında Yahudi Mahallesi’nde başlayan yangının diğer bölgelere sıçramasıyla 48 saat içinde şehrin üçte ikisini yok ettiği belirtilmektedir. 1841’de Kemeraltı bölgesinde çıkan yangın da kentin yarısını etkileyen büyük bir yıkıma sebep olmuştur. 1922 Büyük İzmir Yangını ise kentin işgalden kurtuluşu sürecinde yaşanan savaşın yıkıcı etkisinin daha da artmasına yol açmış, kent merkezinde büyük bir alan yok olmuş ve Cumhuriyet Dönemi planlama çalışmaları ile yeniden düzenlenmiştir. Son olarak 2020 yılında kentte gerçekleşen büyük deprem başta Bayraklı semti olmak üzere, Karşıyaka ve Alsancak’ta etkili olmuştur. Bayraklı’da yıkılan pek çok apartman yapısı can kayıplarına neden olmuştur. Kentteki çok sayıda yapı oturulamaz duruma gelmiş ve bazı bölümler büyük ölçüde yeniden yapılanmıştır. Tüm bu afetler, tarihi kent dokusu içinde birçok yapının yok olmasına ya da hasar görmesine sebep olmuştur. Ancak, özellikle 19. Yüzyıl öncesindeki afetlerde yıkıma uğrayan tarihi yapılarla ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır. Bu çalışmada bölgesel olarak kent içinde hasar gören, değişime uğrayan alanlar kronolojik olarak değerlendirilecek ve yıkıma uğradığı bilinen anıtsal yapıların kent içindeki konumları tespit edilerek kent dokusunda ve siluetindeki değişim ortaya konulacaktır. Literatür araştırması, belge analizi ve tarihsel yöntem ile ele alınacak olan çalışmada, tarihsel süreçte afetlerin İzmir’in kentsel gelişimi üzerindeki etkisi, 2020 depremi sonrasındaki mevcut durum, güncel planlama kararları ve yapılaşmalar değerlendirilerek, kentin tarihi dokusunun korunması ve kıyı siluetinin geleceği bağlamında irdelenecektir.
İndirmeler
Referanslar
Akkoyunlu, M.F. (2021). Tarihsel depremler ve kullanılan yöntemler. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, 21, 587-590.
Arslan, A. (2003). Türkiye’de tabii afetler (1923–1950). (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
Atay, Ç. (1978). Tarih içinde İzmir. İzmir: Tifset Basımevi.
Baykara, T. (1974). İzmir şehri ve tarihi. İzmir: Ege Üniversitesi Matbaası.
Beyru, R. (2011). 19. Yüzyılda İzmir kenti. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
Ergin, O.N. (1995). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye. C.4. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Başkanlığı Yayınları.
Esirkış, N. (2019). İzmir yangınları (XVIII. asrın ortalarından 1922’ye kadar). (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Eytemiz, C. (2010). Sismolojik gözlemler ışığında İzmir ve çevresinin depremselliğinin araştırılması. (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
Goad haritası (1905). APİKAM Arşivi, İzmir.
Gökdemir, O. (2007). Fransız kaynaklarının ışığında 1922 İzmir yangını. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, VI(15), 19-38.
Kütükoğlu, M. (2000). XV. ve XVI. Asırlarda İzmir kazasının sosyal ve iktisadi yapısı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı.
Milton, G. (2009). Kayıp cennet Smyrna 1922 hoşgörü kentinin yıkılışı. (E. Aktuğlu, çev.). İzmir: Şenocak Yayınları.
MTA Rapor No:10754 (2005). İzmir Yakın Çevresinin Diri Fayları ve Deprem Potansiyelleri. MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi. https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/deprem/pdf/izmir_rapor.pdf
Öner, E. ve Kayan, İ. (2006). İzmir körfezi kıyılarında alüvyon birikimi ile Karşıyaka ve Bayraklı kıyılarının şekillenmesi. Karşıyaka Kültür ve Çevre Sempozyumu. İzmir: Karşıyaka Belediyesi Kültür yayınları.
Öner, E., Vardar, S., Karadaş, A. ve İlhan, R. (2018). Bornova Ovası ile Bayraklı Höyüğü çevresinde paleocoğrafya ve jeoarkeoloji araştırmaları (İzmir). TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, Ankara.
Özcan, K. (2006). Tanzimat’ın kent reformları: Türk imar sisteminin kuruluş sürecinde erken plânlama deneyimleri (1839–1908). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, VII (2), 149-180.
Pınar, İ. (2001). Hacılar, seyyahlar, misyonerler ve İzmir. Yabancıların gözüyle Osmanlı döneminde İzmir 1608-1918. İzmir: İzmir Yayıncılık.
Smyrnelis, M.C. (2008). Yangın, bir yaşam modelinin sonu. İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar (229-238). (I. Ergüden, çev.). İstanbul: İletişim.
Tınal, M. (2017). 19. Yüzyıl İzmir depremleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(54), 372-380. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.20175434602
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası (2016, Aralık). İzmir Depremleri Basın Açıklaması. https://www.jmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=9362&tipi=3&sube=0&subesi=
Ülker, N. (1994). XVII ve XVIII. Yüzyıllarda İzmir şehri tarihi. İzmir: Akademi Kitabevi.
Ünal, Z. G., Yıldırım Esen, S., Işıkoğlu, M., Ünal, M., Atabay, Z.E. (2020). “30 Ekim 2020 Sisam Adası Depremi Sonrasında İzmir Kent Merkezi ve Çevresinde Kültür Varlıklarının Hasar Durumu ve Acil Müdahale Çalışmalarına İlişkin Saha Gözlemleri ve Öneriler” başlıklı rapor.
Ünal, Z. G. (2021). 30 Ekim depremi üzerinden kültür varlıkları ve kentlerin afet dirençliliği ilişkisinin okunması. Ege Mimarlık, 110 (2), 40-43.
Yerasimos, S. (1996). Tanzimatın kent reformları üzerine. P. Dumont., F. Georgeon (Ed.). (A. Berktay, çev.) Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri (1-18). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Yeni Asır (5 Kasım 2020), 1, 16, 17.
Ek Dosyalar
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Eti Akyüz Levi- Umut Devrim Tunca
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
