Gecekondu Alanlarının Ekonomik ve Sosyal Gelişimi İçin Turizm ve Morfoloji Temelli Bir Tasarım Modeli Önerisi

Özet

Tüm dünyada, kent otoritelerinin izni alınmaksızın yapıların yükseldiği ve gecekondu alanı olarak tanımlanan yasadışı yerleşmelerin en önemli problemlerinin başında işsizlik ve düşük gelir düzeyi gelmektedir. Bu çalışmada, Brezilya’nın Rio de Janeiro kentindeki Rocinha gecekondu bölgesinde ekonomik anlamda gelişmenin ve sosyal katılımın artmasını sağlamak amacıyla bir öneri geliştirilmektedir. ‘Aktif Turizm’ olarak adlandırılan bu model alanın, sosyal ve fiziksel potansiyellerinin sistematik biçimde kullanılması ile tasarlanmıştır. Rocinha popüler plajların ve kent içindeki turistik yerlerin oldukça yakınında konumlanmaktadır. Bu özelliğinin yanı sıra alanda yaşayan insanlar arasında güçlü, komünal bir bağ vardır; yerel halk yapılarını imece usulü inşa etmekte ve açık alanları bir araya gelme, şenlikler düzenleme gibi sosyal amaçlarla sık sık kullanmaktadır. Alandaki yasadışı yapılaşma biçimine topluluğun beraber yaşam anlayışı yansımaktadır. Birbiri üstünde yükselen binalar, bir evin çatısının bir başka evin terasına dönüşmesiyle devam eden inşaat hali, taşıyıcı elemanların görünür bırakılması, bina rotasyonlarındaki çeşitlilik, dolu-boş alanların düzensizliği ve bina yapımında kullanılan malzemeler alanda kentin genelinden farklı bir formun oluşmasını sağlamaktadır.  Alanındaki değişkenlik ve gelişimindeki süreklilik, Rocinha’nın biçimlenişinin yanı sıra sosyal yapısına da dinamik bir ruh katmaktadır. Bu dinamizm yıllar içinde Rocinha’da özgün bir mekânsal biçimin ve aynı zamanda kültürün oluşmasına sebep olmuştur. Bu özellikler alanı, kente gelen pek çok turistin ziyaret etmek istediği bir durak noktası haline getirmiştir. Fakat alana düzenlenen turistik turların çoğu alanın dışındaki tur şirketleri tarafından organize edilmektedir. Bu durum ise yerel halk ve turistlerin birebir etkileşime geçemediği, insanların yaşam alanına girilerek günlük hayatın ‘röntgenci’ bir yaklaşımla gözlemlendiği ve yerel halkın maddi bir kazanç elde edemediği bir sistemin oluşmasına sebep olmaktadır. Önerilen ‘Aktif Turizm’ modeli ile halk ve turistlerin etkileşime geçmesi sağlanarak her iki tarafın da edindiği kazanımların çeşitlenmesi ve arttırılması amaçlanmıştır. Araştırma ve tasarıma dayalı geliştirilen bu “turizm modeli” önerisinde yerliler ve turistler arasındaki sosyal etkileşimi arttırmak, kültürel paylaşıma zemin hazırlamak ve yerel ekonominin kalkınması açısından turistlerin harcadığı paranın alan içinde kalmasını sağlamak amaçlanmış ve çeşitli sosyal programlara göre düzenlenen dört farklı merkez önerisinde bulunulmuştur. Alanın ayrı noktalarında konumlanan bu merkezlerin bir sinerji yaratarak gecekondu bölgesinin tamamını etkileyecek bir değişim yaratması hedeflemektedir. Mekan dizimi (space syntax) teorisi ve alanın morfolojik özellikleri bu merkezlerin yer seçiminde ve tasarımlarında kullanılan yöntemleri oluşturmaktadır. Fonksiyonlara uygun alanların belirlenmesinin ardından mekan dizimi yöntemi ile farklı sosyal programlara göre birbirinden ayrılan merkezlerin yerleri belirlenmiş ve alanın morfolojik yapısındaki bileşenler yardımıyla da merkezlerin tasarımı için genel bir model oluşturulmuştur. Bu araştırmada alanın özgün yapısının incelenmesi sonucunda ortaya çıkan bulguların alana ekonomik ve sosyal yönden fayda sağlamaya yönelik var olan potansiyeller ile birleştirilmesi sayesinde mevcut duruma alternatif olarak çalışan, sürdürülebilir ve sistematik bir program önerilmektedir. Bu program ve yöntem derlemesi başka gecekondu bölgelerinin de sosyal ve ekonomik yönlerden geliştirilebilmesi için morfoloji biliminin katkısını açıklamaya örnek olma özelliği taşımaktadır.