Erken Dönem Osmanlı Kırsal Yerleşim Örneklerinden Cumalıkızık Üzerine Morfolojik Bir Okuma

Özet

1300'lü yıllarda Bursa'nın doğusunda, Uludağ'ın kuzey eteklerinde kurulan Cumalıkızık, do- ğal çevre ile bütünleşen özelliklerini yakın zamanlara kadar korumuştur. Çevresindeki doğal kaynaklar -toprak, su, kayalıklar ve orman- hem geleneksel yapılar için yapı malzemesi, hem de yaşamın devamı için köy halkının geçim kaynağı olmuştur. Cumalıkızık kırsal yerleşim do- kusunu biçimlendiren ve yüzyıllar boyunca sürdürülebilir kılan temel etken, insan ile doğa ara- sındaki kuvvetli bağ ve örüntüler dizgesidir. Mekan, her ölçek ve karakterdeki döngü ve deği- şimleriyle doğrudan yaşamı yansıtır. Mekanın temel bağlamının ve referans noktasının sosyal ve ekonomik yaşamla ilişkisi, dokuya tutarlı bir bütünlük getirmiştir. Ancak, Cumalıkızık'ın "Vakıf Köyü" statüsünü kaybetmesi, başlıca geçim kaynağı ve yapı malzemesi olan kestane ağaçlarının kuruması, köylünün tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayamaması gibi nedenler insan-doğa arasındaki temel ilişki ve örüntülerin değişmesine ve kurulan dengenin kaybolma- sına yol açmıştır. Bu durum ekonomik sıkıntı içindeki Cumalıkızık köylülerinin önce geniş tarım arazilerini elden çıkarmalarına, daha sonra da mera bulamadıkları için hayvancılıktan vazgeçmelerine neden olmuştur. Son yıllarda daha da popüler hale gelen Cumalıkızık'ın günümüzdeki temel geçim kaynağı turizm ve gastronomi faaliyetleridir. Değişen sosyal ve ekonomik hayat, doğrudan bağ- lantılı olduğu kırsal mekanları dönüşmeye zorlamaktadır.

Bu çerçevede çalışmanın amacı, koruma altındaki mevcut geleneksel dokuyu oluşturan kırsal örüntülerin çözümlenmesiyle Cumalıkızık'ı inşa eden ve biçimlendiren morfolojik özelliklerin ortaya koyulmasıdır. Çalışmada geleneksel dokuyu oluşturan farklı ölçekteki kırsal örüntüler analiz edilerek, bu örüntüler arasındaki ilişkiler ve bu örüntüleri meydana getiren sosyo-eko- nomik yapı sorgulanmaktadır. Ayrıca, dokunun zaman içinde gösterdiği değişimin izi, farklı ölçekteki kırsal örüntüler üzerinden takip edilmiş, alan yazın taraması ile desteklenerek anlam- landırılmaya çalışılmıştır. Cumalıkızık yerleşimindeki geleneksel dokunun sahip olduğu örüntü dilini çözümlemek ama- cıyla yapılan morfolojik araştırma için arazide tespitler yapılarak, sokak-yapı adası ve bi- na-sokak ilişkisi doku genelinde analiz edilmiştir. Ayrıca, alan yazın araştırmasının yanısıra ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Kültürel Miras Koruma Programı ile köyde ça- lışma yürüten mimarlık ofislerinin arşivleri taranarak, elli beş adet tescilli geleneksel konutun rölövelerine ulaşılmış, bu örnekler üzerinden yapıların özgün kurgusu ve tarihsel dönemleri ile bu yapılardaki değişim ve çeşitlilik izlenmiş ve bu çalışmanın sonuçlarının alan genelinde nasıl dağıldığı saptanmıştır.İç içe geçen farklı ölçeklerdeki örüntüler üzerinde yapılan bu morfolojik araştırmaya, yerle- şime ait fiziksel özellikler, tarihi araştırma ve sosyo-ekonomik yaşamın gelişimi de eklenince Osmanlı'nın erken dönem kırsal yerleşimlerinden biri olan Cumalıkızık'ın morfolojik özellikle- ri ve doğa referanslı örüntü dili açığa çıkmaktadır.