Kaya Oyma Geleneğinin İzinden Kırsal Morfolojiyi Anlamak: Kayseri Koramaz Vadisi Örnegi

Özet

Tarihi yerleşimler, palimpsest tableti gibi tarihsel süreklilik içinde birbiri üzerine eklemlenen katmanlardan oluşmaktadır. Tarihsel süreklilik içinde kültürlerin izlerini taşıyan bu katmanlar, günlük yaşam biçimini oluşturan yaşamın geçtiği temsil alanı olarak değerlendirilebilir. İnsa- noğlunun sosyal gelişiminin, yaratıcılığının ve ruhsal zenginliğinin yansıması olan bu kültürel miras alanlarının morfolojik yapısını anlamak bize, yerleşimlerin geçmişten günümüze kadar devam eden tarihsel sürekliliğin yansımalarını anlamamıza yardımcı olmaktadır. Bu çalışma için örneklem alan olarak seçilen Kayseri, Koramaz Vadisi sahip olduğu değerlerin eşsizliği ile, 2020 yılında UNESCO Geçici Dünya Miras Listesi'ne girmiştir. Kayseri Erciyes Dağı'nın kuzey doğusunda bulunan Koramaz Vadisi ve vadiye bağlı bulunan yedi adet köyün sahip olduğu jeolojik yapı; insanoğlunun yerleşimlerinden üretimlerine, zanaatlardan gündelik yaşamına kadar yansımıştır. Bu çalışma ile tarihi kırsal alanların morfolojik özelliklerinin ve buna bağlı gelişimlerinin ortaya konabilmesi için Koramaz Vadisi üzerinde kaya oyma gelene- ği ile oluşturulmuş yeraltı ve yerüstü yerleşimlerin haritalamalarının yapılması ve geçmişten günümüze kadar gelen yerleşim morfolojisinin incelenmesi hedefienmektedir. Koramaz Vadisi'nin sahip olduğu jeolojik ve coğrafik değerlerin sonucu oluşan yeraltı şehir- leri, kaya oyma kiliseleri ve güvercinliklerin yedi yerleşim üzerinden haritalanması, vadinin genel morfolojisine dair ipuçları verirken, yerleşimlerin birbirleriyle ve vadiyle kurduğu ilişki- yi de ortaya çıkartacaktır. 18. yüzyıl sonrasında yeraltından yer yüzeyine çıktığı tahmin edilen barınma kültürüyle meydana gelmiş günümüz eklektik köylerinin yeraltı yerleşimi ile kurduğu morfolojik ilişki sürekliliğinin, Koramaz Vadisi'nin yer altı ve yerüstü katmanları karşılaştı- rılarak değerlendirilecektir. Bu çalışma kapsamında Koramaz Vadisi söz konusu kaya oyma geleneği haritalamaları üzerinden değerlendirilirken, oyma geleneğinden günümüz geleneksel kagir yerleşimlerine geçiş sırasında dönüşen mekansal ve yapısal organizasyon da incelene- cektir. Yapılan haritalamalar ve araştırmalarla yüzyıllar öncesine ait kaya oyma geleneği ile oluşturmuş yapı ve yerleşimlerinin, aynı bölgede oluşturulmuş günümüz yerleşimlerinin mor- folojini nasıl etkilediği ortaya çıkartılmaya çalışılacaktır. Genel olarak tüm vadi yerleşimle-  ri üzerinden anlaşılmaya çalışılan sürekliliğin, Vekse köyü üzerinden daha detaylı morfolojik analizler, yerleşim kesitleri, günümüz kırsal hayatının kaya oyma geleneği ile kurduğu ilişki veya tamamen terk ettiği geleneklerin belgelenmesi yöntemleriyle anlatılması hedefienmektedir. Bu çalışma ile vadinin sahip olduğu oyma yer altı şehri, kaya ve yer altı meskenleri, hizmet ve dini mekanları ve çok sayıda güvercinlikleriyle, geçmişten günümüze kadar gelen, değişen ve dönüşen vadi morfolojisine ışık tutması amaçlanmaktadır. Bu sayede, Koramaz Vadisi'ndeki yerleşimlerin coğrafya bütünüyle kurmuş olduğu ilişki, bütüncül bir bakış açısıyla morfolojik olarak haritalamalarla incelenecek ve vadide bulunan bir köy özelinde detaylı araştırmalar yapılıp yerleşimin coğrafya ile kurduğu ilişki incelenecektir. İnsan ve çevrenin birbiri arasın- daki etkileşimini, yaşayan kültürler ile bunların kaybolmakta olan izlerini korumak ve gelecek kuşaklara aktarılması için bu tür kültürel miras alanların kayıt altına alınmaları gerekmektedir