Hafıza Peyzajlarının Kültürel Haritalamalarının Morfolojik Olarak Karşılaştırılması: Kayseri Derevenk, Gesi ve Koramaz Vadi Köyleri Örneği

Özet

Tarihsel süreç içerisinde peyzajlar, bireylerin ve toplumların davranışını ve yaşam biçimleri- ni etkileyen kolektif belleğin geçtiği kültürel coğrafyalardır. Tarihi kültürel peyzajlara yaşam veren, insan ve doğanın karşılıklı etkileşimi sonucunda üretilen çevrelerde insanın doğa kar- şısında sunduğu katkı, o coğrafyada yere özgü somut ve somut olmayan değerler oluşturur. Zaman içerisinde oluşan bu peyzajların sürekliliği; belleğimizde yer alan her izin, yaşam boyu deneyimlerin üst üste gelmiş katmanların sürekliliği ile mümkündür. Tarihsel süreçte peyzajda yaşamış olan kültürlerin izlerini taşıyan bu katmanlar, günlük yaşam biçiminin oluştuğu bir sahne ve yaşamın temsil alanı olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmada geçen "peyzaj" keli- mesi kültürel / kolektif hafızanın üretim sahnesi olarak tanımlanmaktadır. Sahne olarak köy mahali, gündelik sosyo-mekansal etkileşimler aracılığı ile üretilen yere özgü morfolojik bir uzam olarak tanımlanmıştır. Çalışma alanı olarak seçilen Koramaz, Gesi ve Derevenk Vadileri mübadele yıllarına kadar Er- meni, Rum ve Türklerin bir arada yaşadığı, ortak yaşam kültürünün benimsediği yerler olarak bilinmekle birlikte; sadece 14 kırsal yerleşim alanı günümüzde varlıklarını sürdürmektedir. Bu kırsal karakterdeki yerleşimler; çeşitli doğal, sosyo - kültürel / ekonomik, siyasi vb. nedenler- den dolayı nüfus kaybına uğramıştır. Bu kayıplara rağmen her yerleşim, kendine özgü gündelik hayatı, üretim peyzajı ile geçmişe ve buna bağlı olarak yerleşime dair izler barındırmaktadır. Kırsal tarihi karakterdeki bu tip yerleşimler, kentsel alanlara göre daha az sözlü ve yazılı kaynaklar içermektedir. Bu nedenle, zihinsel katmanları gün yüzüne çıkarabilmek ve geçmişe dönük yaşantılarla ilgili ipuçlarını toplayabilmek adına bu çalışmada kolektif belleğe başvu- rulmuştur. Kayıpların yoğun olarak yaşandığı 1900-1950 yıllarından günümüze dair var olan ve olmayan değerleri ortaya koyabilmek için sözlü tarih çalışması yapılmış ve kullanıcıların hafızalarındaki yerleşimler, yapılan kültürel haritalamalarla ortaya çıkarılmıştır. Veri grubu olarak kişilerin 1950 yılı ve öncesinde hayatının bir kısmını köyde geçirmiş her bir köyden veriyi doğrulamak adına 2 kişi olması planlanmış ve bu yaşamış grupların hafızasındaki me- kan kurgusu görselleştirilmiştir. Hatırlamanın topografilerini oluşturabilmek için yöneltilecek soru setleri, hafızanın 3 bileşenini (insan-zaman-yer) içeren açık uçlu sorulardan oluşmaktadır. Yerleşimlerin geçmişini deneyimlemiş olan kullanıcılarıyla yapılan sözlü tarih görüşmeleri ile hafıza peyzajının kültürel haritalamalarının yapılması ve köylerin kendi arasında morfolojik kıyaslama yapılabilmesi için temsil araçları geliştirilmiştir. Yerleşimlerdeki gündelik yaşantı izlerini ortaya çıkaran bu çalışma, bize yerleşime ait hafızalarda olan 14 yerleşimin morfo- lojik olarak yorumlanmasını, bellek katmanlarının haritalandırılmasını ve bu tip yerleşimler özelinde görsel araçlar kullanılarak temsil etmekte yeni bir yöntem önerisi ortaya koyduğu düşünülmektedir. Kültürel peyzajın üç temel bileşeni olan insan-doğa-sosyal çevre arasındaki bağlantıyı ko- parmak, insanın bağlı bulunduğu coğrafyayı hafızalardan silmek yerine, geçmişle bağlantıyı güçlü tutarak kolektif hafızayı korumak, bugünün kentlerinin kültürel mirasının korumadaki sürekliliğini sağlamak için vazgeçilmezdir. Bu çalışmanın, bu tip sözlü ve yazılı tarihin kent merkezlerine oranla daha az veriler içeren kırsal yerleşimlerin morfoloji araştırmaları için disiplinler arası bir bakış getirdiği ve kolektif hafızalara başvurularak hafıza peyzajlarını oluş- turmak adına emsal teşkil edecek alternatif yöntem ve temsil araçları ürettiği düşünülmektedir.