Büyükkent Saçaklarında Morfolojik Gelişim Süreçlerine Bir Örnek: Göktürk Mahallesi

Özet

Göktürk Mahallesi, İstanbul kent çeperinin ötesinde, yakın geçmişe kadar kırsal bir yerleşim olarak varlığını sürdürmüştür. Özellikle kent çeperinde ve saçağında yaygınlaşmaya başlayan bir konut formasyonu olan kapalı konut sitelerinin etkisinde kırsal niteliklerini yitirmekte ve büyükkentin saçaklanma alanına dönüşmektedir. Çalışmanın amacı, İstanbul büyükkent etki alanındaki kırsal çevrenin, kentsel çevreye dönüşme sürecinde bir örneklem olan Göktürk Ma- hallesinin, bahsedilen dönüşüm sürecinde geçirdiği aşamaları morfolojik arayüzde tanımlamak ve yapılı çevreyi biçimlendiren etkenleri ortaya koymaktır. Çalışma yönteminin birinci aşamasında yerleşimin morfolojik gelişimi yol, yapı ve yapı adala- rının kronolojik değerlendirmesiyle ortaya konmaktadır. Kronolojik değerlendirmede, kentsel formun temel bileşenleri olan yol, yapı ve yapı adası örüntülerine ilişkin biçim ve niteliklerin değişimi incelenirken, yapılı çevrenin kapalı konut sitelerine dönüşürken geçirdiği aşamalar ortaya konmaktadır. Çalışma yönteminin ikinci aşamasında yerleşimin morfolojik gelişimi Tipomorfolojik yaklaşıma göre kapalı sitelerin haricinde yapılı çevreyi oluşturan konut türleri üzerinden değerlendirilmektedir. Buna göre, yerleşimin kırdan kente dönüşürken geçirdiği aşamalar, tipomorfolojik yaklaşıma göre bir yerleşimin temel işlevi olan konut türleri üzerinden tariflenmektedir.Çalışma kapsamında Göktürk'ün kentsel gelişimi, (l) cumhuriyet öncesi, (2) mübadele sonrası, (3) sanayi gelişimi sonrası ve (4) konut gelişimi sonrası olmak üzere dört kronolojik dönemde tanımlanırken, arazi kullanım nitelikleri, nüfus yapısı ile bunların kentsel ve mimari mekandaki karşılıkları değerlendirilmektedir. l970'li yıllara dek tarım ve hayvancılık işlevine dayanan kırsal bir yerleşim olarak varlığını sürdüren Göktürk, bu dönemden itibaren büyükkentin sosyo-ekonomik dinamiklerinin etkisinde, sanayi ve madencilik işlevinin etkisinde gelişim göstermiştir. Yapılı çevrede sınırlı bir yaygınlığı görünen ve yalnızca birincil yol eksenleri üzerindeki tarım arazileri üzerinde gelişen sanayi tesisleri, tarımsal niteliklerin konuta dönüşümünde bir ara dönem olarak takip eden süreçte yerini 2000 yılından itibaren kapalı konut sitelerine bırakmaktadır. Kapalı konut sitelerinin gelişimiyle birlikte yerleşimin kırsal karakteri, ikamet, ticaret ve hizmet işlevlerini barındıran kentsel bir karaktere dönüşmektedir. Sonuç olarak, kısa bir zaman diliminde kent makroformunda belirgin olarak göze çarpan kapalı konut sitelerinin, kent dışındaki yerleşimlerde kırsal niteliklerin yitirilmesine ve büyükkentin saçaklanmasına neden oldukları, bununla birlikte arazi kullanım niteliklerini de üst ölçek planlamadan bağımsız bir biçimde değiştirdikleri saptanmaktadır.