Adana Bağlarbaşı Mevkisinde Mekânın Evrimi

Özet

Toprakla güçlü bağları bulunan Çukurova Yöresi topluluklarında bağ kültürü, uygun iklim ve toprak koşullarının etkisiyle, diğer bölgelere kıyasla, sık rastlanan kentsel bir olgudur. Adana’nın tarihi kent merkezi ve bu alanın kuzeyindeki bağ yerleşimlerinin bir kısmı, 1930’lu yıllarda başlayan, Hermann Jansen’in planlama çalışmaları neticesinde kırsal yerleşim özelliğini kaybederek yapılaşmaya başlamış ve şehir, kuzeydeki bağ yerleşimlerine doğru planlandığı şekilde gelişimini sürdürmüştür. Çalışma kapsamında incelenmiş olan, Gazipaşa, Ziyapaşa ve Namık Kemal Mahalleleri bu plan çalışmaları neticesinde planlanmış olsa da plana göre yapılaşmamıştır. Böylece Jansen Planı’nın uygulanmış olan kısmı bu üç mahallenin güneyinde yer alan demiryolu hattı ile tanımlanmıştır. Bunun sonucunda, bu üç mahalle, planlı yapılaşmış alanların çeperinde, bağların başladığı alana dönüşmüş ve Bağlarbaşı olarak anılmaya başlamıştır. Çalışmanın amacı, önceleri kırsal yerleşim dokusuna sahipken, 1950’lerde başlayan kentleşme baskısı sonucu yok olan bağların bulunduğu alanda oluşan üç mahallenin, 1950 yılından başlayarak, günümüze kadar olan dönüşümünün morfolojik analizinin yapılması ile süreç dinamiklerinin incelenmesi ve çalışma alanında bulunan bağ kültürü ve evlerinin genel özelliklerinin belirlenmesidir. Çalışma alanında, 1950, 1954, 1961 yıllarına ait hava fotoğrafları, 1985 ve 2019 yıllarına ait hâlihazır haritalar, 1940, 1969 tarihli imar planları ve güncel verilerin karşılaştırılması ile morfolojik analizler gerçekleştirilmiştir.  Ayrıca çeşitli arşivlerden ulaşılan fotoğraflar ile dönüşüm belgelenmiş ve sözlü tarih araştırmalarından yararlanılmıştır. Alandaki iki adet bağ evinin rölövesi alınarak mekânsal özellikler belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan çalışmalarla elde edilen veriler, Marcel Poëte’nin öne sürdüğü “kentin belleği, o kentin fiziksel yapısında varlığını sürdürür” savı ile örtüşmektedir. Üç mahallenin bugünkü parsel sınırlarının, ana yol ve sokaklarının, eşikler ve donatılar gibi fiziki oluşumlarının, mahallelerin bağ ve bahçe olduğu dönemin izlerini taşıdığı tespit edilmiştir. Alanda, geleneksel Türk Evi’nin tipolojik özellikleriyle paralellik gösteren az sayıda bağ evi, harap halde de olsa günümüze ulaşmıştır. Çalışmada elde edilen verilerin, kent tarihinin kaybolmaya yüz tutmuş değerlerini gün yüzüne çıkarmasının yanı sıra, alanda yapılacak planlama çalışmaları için önemli bir kaynak olacağı düşünülmektedir.