Tarihsel-Coğrafi Yaklaşım Temelinde Kadıköy’ün Çeper Kuşak Gelişim Sürecinin İncelenmesi
Anahtar Kelimeler:
Kent morfolojisi- Tarihsel-coğrafi yaklaşım- Çeper kuşaklar- İstanbul- KadıköyÖzet
Geleneksel İstanbul’un Anadolu yakasında konumlanan Kadıköy, geniş ulaşım altyapısı, çeşitli kültürel aktiviteleri ve ticaret-hizmet sektörleriyle günümüzün hem transfer ve kültür merkezi hem de ikincil merkezi iş alanı olmasının yanında, nüfus verileri ve yapılaşma durumu değerlendirildiğindeyse birincil kentsel dönüşüm alanı olarak dikkat çekmektedir. Kadıköy 19.yüzyılın ikinci yarısına kadar İstanbul kent merkezinin dış çeperini oluştururken; zaman içerisinde kentin büyümesiyle gelişmiş ve 1990’lı yıllarda yapı adası bazında mekânsal gelişimini tamamlamıştır. Son 20 yıldır yapı ölçeğinde yenilenme sürecinden geçen Kadıköy, özellikle 2018 yılında bölgede antik kent kalıntılarının keşfedilmesiyle birçok kentsel projenin odak noktası haline gelmiştir. Bu çalışma, Kadıköy’ün tarihi çekirdeğini oluşturan kent merkezi ve yakın çevresindeki çeper kuşak alanlarının oluşum ve değişimlerini tarihsel-coğrafi yaklaşım çerçevesinde incelemeyi amaçlamaktadır. “Uzun yıllar banliyö karakterini sürdüren Kadıköy’ün morfolojik değişimini tetikleyen ana faktörler nelerdir ve kentin kontrolsüz yayılmasını önleyen çeper kuşak arazi kullanımları bu süreçte nasıl etkilenmiştir?” soruları üzerine kurulan çalışmanın ana metodunu Conzen (1960) tarafından geliştirilen ‘çeper kuşak teorisi’ (fringe-belt theory) oluşturmaktadır. Bu kapsamda, Kadıköy’ün çeper kuşak arazi kullanımları, mekânsal değişimin net olarak gözlemlenebildiği 1930-2021 yılları arasında, 4 farklı döneme ait tarihi şehir haritalarının, dönemsel uydu görüntülerinin ve hâlihazır planın katmanlar halinde çakıştırılıp sayısallaştırılmasıyla karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Çalışma sonucunda, eşik hatlarıyla (fixation line) birlikte çeper kuşakların, söz konusu tarihler arasında artan ulaşım ağları ve imar aktiviteleri sonucu bölgenin kuzeybatı kesimi ve kıyı şeridi dolgu alanları haricinde yabancılaşmaya (fb alienation) maruz kaldığı gözlemlenmiştir. Yabancılaşma sürecinin özellikle yeşil alanlar üzerinde gerçekleştiği; çoğunluğu oluşturan çeper kuşak sağlamlaşması (fb consolidation) gösterenlerinse, askeri, sağlık, endüstri, dini ve eğitim alanlarından, mezarlıklardan, sahil parklarından ve binalar arasında az sayıdaki bahçelerden oluştuğu görülmüştür. Ayrıca çalışmanın bulguları, tarihi mirasa ve doğal kaynaklara sahip mega kentler için sürdürülebilir kentsel politika oluşturma ve planlama süreçlerinde çeper kuşakların tanınması ve bölgesel farklılıkların göz önünde bulundurulması gerektiğini ortaya koyarken; süregelen ve gelecekte yapılacak olan kentsel projeler kapsamında çeper kuşakların rolünü sorgulamaktadır.
İndirmeler
Referanslar
Atlı, T. (2019). Kadıköy Moda semtinin tarihi ve kentsel sit olarak tanımlanması ve korunması için öneriler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi.
Barke, M. (1976). Land use succession: a factor in fringe-belt modification. The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 8(4), 303-306. https://www.jstor.org/stable/20001148
Barke, M. (1982). Beyond the urban growth map: suggestions for more analytical work in urban morphology. Teaching Geography, 7(3), 111-115. https://www.researchgate.net/publication/268147383
Conzen, M.P. (2009). How cities internalize their former urban fringes: a cross cultural comparison. Urban Morphology, 13(1), 29-54. https://doi.org/10.51347/jum.v13i1.3946
Conzen, M.R.G. (1960). Alnwick, Northumberland: a study in town plan analysis. The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 27, 1-122. http://www.jstor.org/stable/621094?origin=JSTOR-pdf
Conzen, M.R.G. (1962). The plan analysis of an English city centre. Proceedings of the International Geographical Union Symposium in Urban Geography, Lund, Sweden.
Conzen, M.R.G. (1969). Alnwick, Northumberland: a study in town plan analysis (2. baskı). The Institute of British Geographers.
Demir, M. (2014). 'Körler kenti' Kalkhedon ile Byzantion kuruluş hikayesi. Aktüel Arkeoloji 37, 34, 56-67.
Ducom, E. (2005). Fringe belts in French cities: a comparative study of Rennes, Nantes and Tours. In M. Barke (Ed.), Approaches in urban morphology (Division of Geography, University of Northumbria, Newcastle upon Tyne), 34-43. https://shs.hal.science/halshs-00150853
Gu, K. (2010). Exploring the fringe belt concept in Auckland: an urban morphological idea and planning practice. New Zealand Geographer, 66, 44-60. https://doi.org/10.1111/j.1745-7939.2010.01169.x
Hazar, D., & Kubat, A.S. (2015). Fringe belts in the process of urban planning and design: comparative analysis of Istanbul and Barcelona. AZ|ITU Journal of the Faculty of Architecture, 12(1), 53-65.
Hopkins, M.I. (2012). The ecological significance of urban fringe belts. Urban Morphology, 16(1), 41-54. https://doi.org/10.51347/jum.v16i1.3967
İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB). (2015). 1/1000 ölçekli Kadıköy ilçesi, Kurbağlıdere-Hasanpaşa 1. derece doğal sit alanına ilişkin koruma amaçlı uygulama imar planı araştırma ve açıklama raporu. İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı, Şehir Planlama Müdürlüğü.
Kuban, D. (2020). İstanbul 1600 yıllık bir müzedir: kent ve mimarlık üzerine İstanbul yazıları (1. baskı). YEM Yayın. İstanbul. ISBN: 978-625-7008-20-4
Kubat, A.S. (2019). Exploring the fringe-belt phenomenon in a multi nuclear city: the case of Istanbul. ICONARP International Journal of Architecture and Planning, 7(Special Issue ‘’Urban Morphology’’), 95-134. https://doi.org/10.15320/ICONARP.2019.83
Kubat, A.S., & Hazar, D. (2018). İstanbul’un çeper kuşak gelişim süreci. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı, İstanbul, Türkiye.
Tekeli, İ. (2010). Türkiye’nin kent planlama ve kent araştırmaları tarihi yazıları (1. baskı). Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. ISBN: 978-975-333-258-3
Ünlü, T. (2013). Thinking about urban fringe belts: a Mediterranean perspective. Urban Morphology, 17(1), 5‒20. https://doi.org/10.51347/jum.v17i1.2884
Ünlü, T. (2021). Değişen planlama anlayışının kentin biçimine etkisi: Türkiye üzerine morfolojik bir değerlendirme. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı III. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı, Ankara, Türkiye.
Ünlü, T., & Baş, Y. (2016). Multi-nuclear growth patterns in a rapidly changing Turkish city: a fringe-belt perspective. Urban Morphology, 20(2), 107-121. https://doi.org/10.51347/jum.v20i2.4058
Whitehand, J.W.R. (1967). Fringe belts: a neglected aspect of urban geography. The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 41, 223-233. https://www.jstor.org/stable/621338
Whitehand, J.W.R. (1972a). Building cycles and the spatial pattern of urban growth. The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 56, 39-55. https://www.jstor.org/stable/621541
Whitehand, J.W.R. (1972b). Urban-Rent theory, time series and morphogenesis: an example of eclecticism in geographical research. The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 4(4), 214-222. http://www.jstor.com/stable/20000692
Whitehand, J.W.R., & Morton, N.J. (2003). Fringe belts and the recycling of urban land: an academic concept and planning practice. Environment and Planning B: Planning and Design, 30, 819-839. https://doi.org/10.1068/b12997
URL-1: NKFU. (2021, Ağustos). Kadıköy’ün tarihsel gelişimi, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Kadıköy. Erişim tarihi: 17 Ekim 2021. https://www.nkfu.com/kadikoyun-tarihsel-gelisimi-osmanli-ve-cumhuriyet-donemi-kadikoy/
URL-2: Kadıköy Kaymakamlığı. (t.y.). Kadıköy ilçemizin tarihçesi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. http://www.kadikoy.gov.tr/kadikoy-ilce-tarihce
URL-3: İstanbul Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Müdürlüğü (İstanbul AKDM). (2018). Kentsel dönüşüm ve belediyeler. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021. https://istanbulakdm.csb.gov.tr/kentsel-donusum-ve-belediyeler-i-99142.
Kauffer Haritası: Salt Araştırma Arşiv. (t.y.). Plan de la ville de Constantinople et des ses faubourgs tant en Europe qu'en Asie levé géométriquement en 1776 par Fr. Kauffer verifié et augmenté en 1786. Erişim tarihi: 14 Mart 2023. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/116051
Stolpe Haritası: Civelekoğlu, L. (2020). Kadıköy Moda’da bir “deli saraylı”... (I). Erişim Tarihi: 14 Mart 2023. https://lcivelekoglu.blogspot.com/2020/03/kadkoy-modada-bir-deli-sarayl-i.html
Ottoman Haritası: Kadıköy Belediyesi. (t.y.). Mekânsal stratejik plan mevcut durum raporu. Merkez Kadıköy. https://webgis.kadikoy.bel.tr
Pervititch Haritası: Salt Araştırma Arşiv. (t.y.). Index général du plan immobilier levé sur base de la triangulation officielle. Kadıköy. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/110020
Pervititch Haritası: Salt Araştırma Arşiv. (t.y.). Haydarpaşa Rıhtım Mahallesi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/1848
Pervititch Haritası: Salt Araştırma Arşiv. (t.y.). Kadiköy İskele. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/1848
Uydu Görüntüsü: İBB Şehir Haritaları. (t.y.). Arşiv. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2021. https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/
Uydu Görüntüsü: İBB Şehir Haritaları. (t.y.). Arşiv. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2021. https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/
Hâlihazır Planı: Tasarım Atölyesi Kadıköy (TAK). (t.y.). Erişim tarihi: 12 Mayıs 2021. http://takortak.org/atolye/kadikoy/
Uydu Görüntüsü: Google Earth. (t.y.). Erişim tarihi: 12 Mayıs 2021. https://earth.google.com/web/search/kad%c4%b1k%c3%b6y/@40.99014144,29.04554374,22.83913287a,14064.07977289d,35y,-0h,0t,0r/data=CigiJgokCUtUxl_orURAEVlXIxzMY0RAGRYTKdEJrj1AIUTUgaYuSTxA
Ek Dosyalar
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Eda Hafızoğlu- Ayşe Sema Kubat
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
