Heterotopyanın Alansallığı: Heterotopolojinin Temel Mekânsal Koşulu Olarak Kentsel Eşikler

Özet

Çağlar boyunca, ideal kent ve ideal toplum tasviri şehircilik yazınının en temel konularından birini oluşturmuştur. ‘İdeal’in arayışı içerisinde ortaya çıkan Ütopya kavramı öncelerde edebiyat yazını içerisinde irdelenmiş olsa da zaman içerisinde evrimleşerek planlama disiplinin temel konularından biri haline gelmiştir. Şehircilik bağlamında Ütopyacı düşünce biçimi, kentin ve toplumun mevcut sistem içerisinde yaşadığı sorunları mekânsal müdahaleler yoluyla alt ederek, toplumun tüm bireyleri için daha iyi bir kentsel yaşamın inşa edilmesini teşvik eder. Ancak herkes için iyi olana ulaşabilmek için toplumun bütüncül bir biçimde ele alınması gerekir ve bu da beraberinde totaliterliği getirmektedir. Öte yandan, ‘iyilik’ ve ‘ideallik’ göreceli kavramlardır ve herkes için ideal olana ulaşma çabası gerçeklikten uzaktır. Foucault’nun (1984) Ütopya’nın bu gerçek dışı mekânsallığına karşı ürettiği bir kavram olarak heterotopya ise tümüyle gerçekliğe dayanmaktadır. Tıbbi bir terim olan heterotopya, bir hücrenin veya bir dokunun olması gerekenden farklı bir anatomik bölgede ortaya çıkarak orijinal doku ile yarattığı istisnai melezlik durumudur. Anatomik bağlamda gerçekleşen bu melezlik durumu ile mekânsal deneyimler arasında analojik bir bağ kuran Foucault, heterotopik mekânları bir ‘ötekilik’ mekânı olarak ele alır ve her toplumun farklı form ve işlevlerde heterotopyalar yarattığını savunur. Mekânsal bağlamda kendi özgün alansal ilişkilerini barındıran bu özgün sistemik yapı ise heterotopoloji olarak adlandırılmaktadır. Her ne kadar Foucault’un (1967) özgün heterotopya tanım ve tartışmasında doğrudan verilmemiş olsa da heterotopolojiyi tanımlayan temel niteliklerden birinin içiçe geçmiş çoklu (sosyo-kültürel) egemenlik alanları (territory) olduğu savlanabilir. Bu çalışmada toplumsal ve mekânsal melezlik durumlarının yarattığı heterotopoloji, iç-dış ilişkisi ve egemenlik alanları örüntüsü çerçevesinde ele alınarak heterotopyanın alansallığı irdelenecektir. Bu bağlamda, Stavrides’in (2010) ‘eşik’ kavramı üzerinden bir mekân okuması yapılarak kentsel eşik deneyimlerinin heterotopyanın ön koşullarından biri olduğu savı üzerinde durulacaktır. Kamusal mekânın sunduğu eşik oluşumları, Bursa’da bulunan Emek Bölgesi örneği üzerinden morfolojik analizle ortaya konularak heterotopyayı koşullayan mekânsal pratikler açığa çıkartılacaktır. Çalışma alanı, farklı etnik gruplar arasındaki sosyal gerilimin kırıldığı kamusal mekân kullanımları içermektedir. Araştırma, alanda yaşayanlarla yapılmış doğrudan görüşmelerle elde edilmiş kullanım ve hareket örüntüsü haritaları ile mekânsal ağın bütünleşme örüntüsünü gösteren eksen/segman haritalarının karşılaştırılması ile yürütülmüştür. Bu bağlamda, çalışmanın temel amacı, heterotopolojik nitelikteki bir dokuda sosyo-kültürel karşılaşma alanları olarak işlev gören eşiklerin oluşum potansiyelini mekân dizimi bağlamında sorgulamak ve test etmektir.