Adana'da Konut Alanlarının Döngüsel Gelişimi: Oluşum, Birikim ve Dönüşüm Dönemleri

Özet

Türkiye kentleşme tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilen Cumhuriyet'in ilanından sonra gerçekleştirilen modernleşme hareketlerinin izlenebileceği dönem kentlerinden biri de Adana'dır. Bu makalede, Adana'da Cumhuriyet sonrası planlı olarak gelişim gösteren ilk konut alanlarından biri olan Reşatbey Mahallesi'nin konut dokusunda, yaklaşık yüz yıllık bir dönemde görülen dinamik değişim süreçleri irdelenmektedir. Çalışma, Türkiye'de son dönemde gelişim gösteren kentsel morfoloji alanının olanaklı kıldığı ve kent biçimini açıklayıcı iki öncü yaklaşım olan tarihsel-coğrafi ve tipo-morfolojik yaklaşım- lar kapsamında ele alınmıştır. Tarihsel-coğrafi yaklaşım, kentin örüntülerinin tarihsel gelişim süreçlerini dönemler ve döngüler üzerinden açıklamaya olanak verirken, tipo-morfolojik yak- laşım, kentin fiziksel örüntüleri içerisindeki en küçük mekan parçacıkları olarak varsayılan, yapı mimari karakterlerinin ve bulunduğu parselin biçimsel özelliklerinin, dönemler içerisinde farklılık göstererek; düşünsel iklimden, ihtiyaç ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak evrimleşen dokular aracılığıyla ölçekler arası bir incelemeyi olanaklı kılmakta ve sonuç çıktısı olarak tipo-morfolojik dönemleri ortaya koyabilmektedir. Tipo-morfolojik dönemler ise birbirleriyle, kimi zaman kopuk kimi zaman da süreklilik arz eden ilişki örüntüleri doğrultusunda oluşan ken- tin biçimi ve süreçleri hakkındaki önemli bulguları gözle görülür bir şekilde ortaya çıkarmak- tadır. Dolayısıyla, tipo-morfolojik çözümleme yöntemleri ile kavramsallaştırılan kent mekanı, bir sonraki evrede neye ve nasıl dönüşeceğine dair örtük birtakım ipuçlarını verebilir olduğu düşünülmektedir. Çalışmanın yöntemini oluşturan kavramsal çerçeve, her iki yaklaşımın ortaya koyduğu çözümleme yöntemleri takip edilerek oluşturulmuştur. Yukarıda söz edilen yöntemler ile ele alınan çalışma, Reşatbey Mahallesi'nde yaşanan mekansal değişimleri dönemler aracılığıyla ele almıştır. Bunlar, özellikle Türkiye şehircilik tarihi yazının- da da işaret edilen, başta Erken Cumhuriyet dönemi olarak tanımlanan ve 1960'lı yıllara kadar etkisini sürdüren erken evreyi, oluşum dönemi olarak; 1960'lı yıllardan 1980'li yıllara kadar süren hızlı kentleşme evresini "birikim dönemi"; son olarak da serbest piyasa ekonomisinin kentsel mekan üzerindeki etkilerinin görülmeye başlandığı ve günümüze kadar gelinen evreyi de "dönüşüm dönemi" olarak üç farklı morfolojik dönemde ele almıştır. Bu dönemler ise alanın biçimlenme süreçleri içerisinde iki farklı karakter bölgesinin oluşumunu sağlamış ve yine bu bölgelerde üretilen sekiz farklı konut tipinin ürettiği mekansal değişimler ile ortaya konmuştur. Çalışmanın diğer bir bulgusu ise konut alanında yüzyıllık süreçte gerçekleşen morfolojik süreç- lerin alanda tarihsel bir süreklilik oluşturmadığı, parsel ölçeğinde eski yapıların yeni yapılar ile yer değiştirmesi sonucunda mekanın her dönemde yeniden üretildiği, bu yönüyle tipo-mor- folojik yönden bir mimari tipin evrimleşerek gelişmesinin yerine yık-yap süreçleri ile sürekli olarak yeni tiplerin üretilmiş olduğudur. Bu durum aynı zamanda, Türkiye kentlerinin birço- ğunda gerçekleşen bu dönüşüm süreçlerinde imar planı kararlarının ve mimarlık pratiklerinin tartışmaya açılmasını gerekli kılmaktadır. Bu çalışmada, Reşatbey Mahallesi özelinde konut alanlarında morfolojik değişim incelenmekle birlikte bu değişimde planlama ve mimarlık uygulamalarının rolü de sorgulanmaktadır.